Rácz Krisztina: Vojvođanski identitet – šta nećemo znati (ni) nakon predstojećeg popisa?

Političari, radnici u medijima i istraživači društvenih nauka podjednako očekuju popis stanovništva odložen zbog pandemije i najavljen za 2022. godinu. U celoj zemlji su se dogodile mnoge društvene i demografske promene od poslednjeg popisa pre jedanaest godina koje se će se moći očitati iz predstojećeg i time će se dobiti dragoceni podaci upotrebljivi za, između ostalog, naučne svrhe. Za Vojvodinu kao za region sa najvećim brojem etničkih grupa na jednom području u Srbiji je posebno važan predstojeći popis, ne samo zbog uvida u promene u brojnosti zajednica, nego i za sticanje podataka o procesima koji se dešavaju unutar njih. Takođe, predstojeći popis stanovništva u Vojvodini će dobiti dodatnu dimenziju pitanjem vojvođanskog identiteta kao (ne)moguće opcije identifikacije koja je dospela u žižu javnosti proteklih nekoliko meseci. Navedenim pitanjima ću se baviti mahom iz perspektive mađarske nacionalne zajednice, kao najbrojnije manjinske zajednice u Vojvodini i nacionalne grupe u kojoj su se dogodile velike promene od poslednjeg popisa stanovništva 2011. godine.

Ma koliko iščekivali popis, međutim, o određenim stvarima nećemo imati tačne podatke ni nakon njega. Jedna od njih se tiče tačnog broja pripadnika određenih nacionalnih grupa, jedne od najbitnijih stavki popisa stanovništva. Ne mislim ovde na falsifikovanja podataka – do takvih grubih kršenja procedura moramo verovati da neće doći, već na način popisa koji neminovno maskira stvarno brojčano stanje, i gledano iz perspektive mađarske zajednice, „ulepšava“ rezultate popisa.

Popis stanovništva, naime, operiše binarno, po principu „ili-ili“, tako da se osobe mogu registrovati da žive u Srbiji, ili da ne žive. Ovim je popis „slep“ na određene tranzitorne oblike boravišta u Srbiji, a naučnici i zainteresovani gube dragocene podatke. Tako će se verovatno, kao i na prethodnim popisima, evidentirati i osobe koje formalno imaju, ali praktično ne koriste stalno boravište u Srbiji, odnosno imaju transnacionalne živote između Srbije i neke druge zemlje. Vertovec (2010) uvodi pojam transnacionalizam da označi globalne i prekogranične veze koje se ne mogu opisati i objasniti posmatrajući ih isključivo iz perspektive nacionalnih država; za mađarsku zajednicu to je najčešće Mađarska ili neka od zapadno-evropskih zemalja poput Nemačke, Austrije, Velike Britanije, itd.

Upravo nakon prošlog popisa, zahvaljujući izmeni zakona o državljanstvu, Mađarska je omogućila osobama koje su rođene na nekoj od teritorija koja je pre Trijanonskog sporazuma pripadala Mađarskoj, tako i u Vojvodini, i vladaju mađarskim jezikom, da pored državljanstva zemlje u kojoj su rođeni, ostvare pravo i na mađarsko. Time je pre jedanaest godina počeo drugi veliki talas emigracije pripadnika mađarske nacionalne manjine, sada već istog, ako ne i većeg obima nego prethodni veliki talas iseljenja 1990-ih godina zbog ratova na prostorima bivše Jugoslavije. Tako da teško da ima mađarske porodice u Vojvodini koja nema člana ili članicu ko/ja: studira ili pohađa srednju školu u Mađarskoj i dolazi kući vikendima, zaposlen/a u fabrici u okolini Segedina i putuje na posao na dnevnom nivou iz okoline Subotice, radi kao negovateljica u intervalima od po tri meseca, radi sezonski na građevini, je u stalnom radnom odnosu u nekoj firmi ili ustanovi, je prekarno uposlen/a na primer na dostavi hrane u ili pak na stipendiji u nekoj zapadno-evropskoj zemlji. Popis će njih ili registrovati kao žitelje Srbije ili ne, a kompleksne dinamike njihovih transnacionalnih života će svakako proći ispod radara popisa. To će odgovarati predstavnicima zajednice.

Naime, veličina ovog talasa emigracije je tabu tema za vojvođanski mađarski politički establišment iz više razloga, počevši od jednostavnog ne-suočavanja sa realnošću do kompleksnijih razloga. Neki od njih imaju veze sa finansijama.

Naime, velika količina novca, uglavnom donacija Mađarske kao zemlje matice je usmerena za razne programe koji imaju za cilj da pospešuju ostanak Mađara u Vojvodini, a ako bi se dobili podaci koji ukazuju na to da broj članova zajednice drastično opada nasuprot ovim programima, to bi potkopalo njihov legitimitet.

Još jedan razlog, takođe finansijske prirode, je da podrške predviđene za mađarsku manjinu u Srbiji, i od stane srpskih institucija, i od Mađarske, često zavise od njene brojnosti. Budući da je Vojvodina region sa raznolikom i kompleksnom etničkom mapom i stoga raznim mogućnostima identifikacije i dokumentacije iste (u vidu ličnih karata, pasoša, boravišnih dozvola i drugih dokumenata), gore pomenuti procesi nisu karakteristični samo za vojvođanske Mađare, nego su prisutni u određenoj meri i u drugim manjinskim, pa i u većinskoj etnonacionalnoj grupi.

Još jedna dimenzija društvenog života koja neće biti vidljiva iz predstojećeg popisa je ukrštanje njegovih kategorija. Izjasnićemo se kao žene ili muškarci, Srbi, Romi, Mađari ili Slovaci, stanovnici grada ili sela, sa određenim obrazovanjem, zaposleni ili nezaposleni, sa određenim primanjima, ali nećemo imati uvid u to šta se nalazi u preseku svih tih kategorija.

Da bi znali odnose između raznih identitetskih kategorija, npr. razlike između iskustva osoba istog pola, iste nacionalnosti, a različite klasne pripadnosti, ili sličnosti između iskustva pripadnika istog pola, iste klase, ali druge nacionalnosti bio bi potreban intersekcionalni pristup (Cho, Williams Crenshaw & McCall 2013) koji popis stanovništva po svojoj prirodi ne primenjuje i ne može se direktno izvesti iz njega. Stoga će biti potrebno dublje analizirati dobijene podatke i dopuniti ih rezultatima stečenim drugim naučnim metodama, da bi kao naučnici stekli saznanja o iskustvima poput: kako je biti žena mađarskog porekla sa visokim obrazovanjem ili poljoprivrednik iz većinske etnonacionalne grupe.

I sam popis stanovništva i istraživači kao i svi drugi koji koriste njegove podatke operišu sa unapred datim kategorijama, odnosno mogućnostima. Tako će u kategoriji nacionalnost postojati unapred definisani odgovori, poput Srbin/Srpkinja, Mađar(ica), Slovak(inja), Rumun(ka), Rom(kinja), Hrvat(ica), itd. Sve drugo će se svesti pod „ostalo“ i time u velikoj meri izgubiti svoj analitički, pa i politički potencijal. Koji odgovori su mogući i imenovani u popisu, nije naivan ili slučajan izbor.

Naprotiv, određivanje opcija je moćno sredstvo upravljanja populacijom. Iz tog razloga je razumljivo zašto je pitanje vojvođanskog identiteta, to jest mogućnosti da se građani i građanke izjasne kao Vojvođani/Vojvođanke dobilo toliko pažnje. Međutim, važno je definisati šta podrazumeva vojvođanski identitet koji je privukao takvu pažnju, da li je reč o subnacionalnom ili nadnacionalnom konceptu. Takođe bitno pitanje odnosa moći je da li vojvođanski identitet razumemo kao većinski ili manjinski.

Manjinski i subnacionalni vojvođanski identitet je prisutan kod pojedinih manjinskih grupa u Vojvodini, pa tako i u mađarskoj zajednici. Veći deo mlađe generacije pripadnika mađarske zajednice u Vojvodini, tačnije deo koji živi u etnički homogenim sredinama na severu Bačke i Banata nema jake veze sa Srbijom, jer su povezani skoro isključivo sa mađarskom kulturom, mahom iz matice. Oni pohađaju visoko, a neretko već i srednje obrazovanje u Mađarskoj, u krugu porodice i prijatelja koriste isključivo mađarski jezik, imaju slabo znanje srpskog jezika i svoju budućnost vide u Mađarskoj ili u nekoj zapadnoj zemlji.

Ipak, kako istraživanja rađena prethodne dve decenije ukazuju (Gábrityné Molnár 2003; Szabó 2013; Szerbhorváth 2017), najizraženiji identitet koji oni poseduju je upravo vojvođanski mađarski, i on je jači i od mađarskog kao ponuđene opcije. To „vojvođanski“ pored, tačnije ispred „mađarskog“ je za njih veza između „mađarskog“ i „srpskog“, mesta društvenih kontakata i mesta rođenja i označava multietnički, multikulturalni karakter njihovog identiteta, čak i ako ne poznaju ali poseduju svest o bliskosti druge, uglavnom srpske kulture i jezika. Vojvođanski identitet je za njih važan kao kategorija koja ih razlikuje ne samo od većinske populacije u Srbiji, nego i od većinske populacije u Mađarskoj.

S druge strane, većinski i nadnacionalni vojvođanski identitet je onaj o kome se debatovalo na raznim forumima proteklih meseci. Način na koji se debatovao, ukazuje da je taj identitet zapravo najbliži regionalnom. Međutim, za razliku od, na primer šumadijskog ili mačvanskog identiteta, vojvođanski identitet ima i element koji ne podrazumeva nužno pripadanje većinskoj nacionalnoj grupi, ili bar ne sasvim. U tome je bliži jugoslovenskom identitetu koji je postojao kao mogućnost u popisima od 1961. do 1991. i koji su mahom birali ljudi iz nacionalno mešovitih brakova, oni koji su prvenstvo dali ne-etničkom ili multietničkom društvu, oni koji se nisu pronašli, odnosno ne pronalaze se ni u jednoj etničkoj kategoriji.

Taj element vojvođanskog identiteta koji, za razliku od lako svarljivog i površno shvaćenog folklornog multikulturalizma, koji najbolje ilustruju festivali na kojima svaka etnička grupa predstavlja „svoj“ ples i koji bi se, na tragu Radtkeovog (1997) tzv. kulinarno-ciničnog modela multikulturalizma mogao nazvati „paprikaš multikulturalizmom“, ima politički potencijal da postane nadnacionalni i zbog toga je opasan po paradigmu jedna država – jedna nacija.

Krisztina Rácz je istraživačica sa interdisciplinarnim obrazovanjem i iskustvom i istraživačkim interesovanjem koje obuhvata teme jezika, višejezičnosti, multikulturalizma, etničkih manjina i obrazovanja, sa posebnim fokusom na Centralnu i Jugoistočnu Evropu. Takođe se bavi pitanjima društvenog pamćenja, roda i migracija. Vršila je terenska istraživanja u Srbiji, Sloveniji i Rumuniji, i stekla je bogato iskustvo radeći u različitim međunarodnim akademskim okruženjima u Srbiji, Mađarskoj, Sloveniji, Austriji i Norveškoj.

Autorski tekst je objavljen na portalu Politički pregled i prenosimo ga uz dozvolu izdavača.