Ona je osvajala našu slobodu: Edita Špicer Hajzler – hrabrošću protiv fašističkog terora

Te, 1941. godine, događaji su se odvijali munjevitom brzinom.

Samo dva dana nakon što je 25. marta vlada Dragiše Cvetkovića i Vlatka Mačeka potpisala u Beču protokol o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu tj. vojnom savezu sila Osovine u Drugom svetskom ratu koje su činile nacistička Nemačka, fašistička Italija i Japansko carstvo, na ulicama gradova širom zemlje započele su 27. marta masovne demonstracije, na kojima su odjekivale parole protiv Hitlera i Musolinija, ali i one čuvene:

Usledio je odgovor: Nemačka bombarduje Beograd 6. aprila, a trupe Mikloša Hortija, regenta Mađarske, upadaju u Jugoslaviju 10. aprila uprkos tome što je samo mesec dana ranije između dve države bio potpisan tzv. Ugovor o večitom prijateljstvu.

Subotica je u tom pohodu ostala nebranjena. Jugoslovenski vojska se povuka, a otpor okupatoru, prema svedočenju Mirka Sekelja („Učešće subotičke jevrejske omladine u borbi protiv okupatora“) , niko nije pružao.

Pa ipak, opšti metež je vladao gradom 24 sata. Poginulo je desetak mađarskih vojnika, i bar isto toliko i građana. Usledila su hapšenja, mahom žitelja Subotice srpske nacionalnosti, koji su odmah bili i streljani ispred Gradske kuće, a potom, u po noći, i većeg broja talaca, uz pretnju: za svakog ranjenog ili ubijenog mađarskog vojnika biće streljano po 10 uhapšenih.

Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) u proglasu od 22. juna poziva na pružanje otpora okupatoru i vršenje sabotaža kako bi se neprijatelj uznemirio, stvorila nesigurnost u njegovim redovima, te oslabio njegov ratni potencijal.

Prva akcija sabotaže u Subotici usledila je već 8. avgusta. Grupa omladinaca, koju su činili Franjo Hegediš, Josip Liht, Ivan Blum, Đorđe Hajzler i Nikola Gerson, ali i dve omladinke – Lili Bek i Edita Špicer, tog je dana zapalila veće količine žita sakupljenog u ataru nedaleko od grada.

U roku od tri dana svi su bili otkriveni i pohapšeni.

Posle dvodnevnog tajnog suđenja, Franjo Hegediš i Josip Liht, koji su jedva imali 20 godina, osuđeni su bili na smrt streljanjem, a smrtne presude bile su izvršene u dvorištu sudskog zatvora 15. avgusta. Maloletni Ivan Blum i Đorđe Hajzler su dobili duže vremenske kazne, dok je Nikola Gerson bio upućen pred redovni vojni sud.

Edita je odmah bila i oslobođena, na temelju tvrdnje da u akciji nije učestvovala. Gestapovska policija, međutim, ubrzo otkriva da je skojevka, što je bio dovoljan razlog za ponovno hapšenje i odvođenje u zatvor stacioniran u Gradskoj kući, odakle su je, nakon tronedeljnog batinjanja i mučenja, pustili kući.

Novo hapšenje usledilo je u oktobru, kada biva zatočena u Žutoj kući, zajedno sa 96 svojih saborkinja.

Paljenje žita nije bila jedina akcija u kojoj je Edita Špicer učestvovala. Na Paliću je te, 1941. godine bila stacionirana veća neprijateljska motorizovana jedinica, čija vozila je Editin skojevski aktiv onesposobio sipajući šećer u njihove rezervoare i bacajući eksere po putu između Subotice i Palića.

Edita je tada imala samo 16 godina.

„Daj dalje!“

Njen društveni angažman počeo je, međutim, i ranije, u okviru KEN-a tj. organizacije levičarske jevrejske omladine koja se nalazila u zgradi Jevrejske opštine, gde se okupljalo oko dvestotinak mladih, a ideje koje su se tu iskristalisale usmeravale su mnoge od njih na ilegalni rad u okviru Komunističke partije Jugoslavije, na aktivnosti u ženskom pokretu, sindikalnim i drugim organizacijama.

KEN je 1940. oformio redakciju čiji je zadatak bio da te godine organizuje uređivanje časopisa jugoslovenske jevrejske omladine, da bi pod uticajem jednog člana mesnog komiteta Saveza komunističke omladine Jugoslavije cela redakcija – pa i Edita sa svojih 15 godina – prerasla u skojevski aktiv.

Tokom te godine Edita je počela ilegalno da uređuje još jedan časopis, „Svesna omladina“, na čijim primercima je bilo ispisivano „Daj dalje!“ kako bi do što šireg kruga ljudi doprlo upozorenje na fašizam i kako bi se okupilo što više pristalica otpora. U tu svrhu, štampala je i rasturala i ilegalne letke i pisala parole protiv okupatora kredom po javnim zgradama.

Sekretar časopisa „Svesna omladina“ bio je Đorđe Hajzler, budući suprug Edite Špicer, u čijem stanu su najčešće bile organizovane čitalačke grupe, a kako je sama bila veoma obrazovana za ono vreme, budući da je završila četiri razreda subotičke Ženske gimnazije, na njenim skupovima se okupljala „napredna inteligencija“ u gradu.

Iz Žute kuće u zatvor za maloletne

Nakon što je bila zatočena u Žutoj kući od oktobra 1941, Edita je od strane okupatora bila osuđena marta 1942. godine na zatvorsku kaznu, koju je, među klasičnim kriminalkama i prostitukama, služila u zatvoru za maloletne u mađarskom gradu Kaloča (Kalocsa).

Prilikom nadiranja Crvene armije, uspela je da pobegne.

Njeni roditelji, vlasnici krznarske radnje „Spitzer“ u kojoj je Edita radila do hapšenja, kao i tri godine starija sestra Kata, nisu preživeli Drugi svetski rat.

Ostatak života, Edita Špicer Hajzler (Subotica, 1925 – Izrael, ?) provela je u Izraelu sa decom.

Izvor biografskih podataka o Editi Špicer Hajzler je studija dr Margarete Bašaragin “Antifašistkinje Subotice: skojevke, partizanke i afežeovke”, objavljene 2021. u izdanju Ženskih studija i istraživanja i Futura publikacije.

Ovaj tekst je nastao u okviru projekta „One su osvajale našu slobodu“, koji se realizuje uz podršku Rekonstrukcije Ženskog fonda, u sklopu programa „Specijalni fokus“.