Zlatko Romić: Lingvistički mutant iz političke laboratorije

S manjim ili većim intenzitetom, jezik i pismo su na prostorima (nekadašnjeg) srpskohrvatskog govornog područja tri decenije unazad političko pitanje za kojim se neretko poseže kao oruđem za razračunavanje, priznavanje ili nepriznavanje, odnosno ostvarivanje ili uskraćivanje prava određenoj nacionalnoj grupaciji (po pravilu u manjinskom položaju).

U tom smislu naslušali smo se i nagledali „prevoda“ s jednog na drugi, neologizama i arhaizama koliko ni studenti lingvistike u proseku ne konzumiraju od svojih profesora, čemu su se najviše obradovali „jezički policajci“ svih kategorija: od ratara, preko šofera i domaćica do polupismenih političara; uglavnom napaljenih šovinista.

I taman kad bi čovek pomislio da je s Deklaracijom o zajedničkom jeziku i njenim potpisnicima zaokružena liberalna varijanta pristupa jeziku – uz uvažavanje specifičnosti bosanskog, crnogorskog, hrvatskog i srpskog jezika – na severu Bačke, u laboratoriji zvanoj Skupština grada Subotice, prošle nedelje (4. marta) najavljeno je čudo: rođenje bunjevačkog jezika, koji je u isti mutirao iz mlađeg ikavskog govora štokavskog narečja.

Na gradskim službama sada je da pripreme izmene Statuta grada i pred odbornike lokalne skupštine stave formalnost da bunjevački – uz srpski, mađarski i hrvatski – uvedu u kategoriju službenog jezika na teritoriji Grada Subotice.

Dobar deo Subotičana, onaj politički nesvrstan, ovu inicijativu doživljava kao još jednu u nizu svakodnevnih montipajtijevština sa zakonskom snagom, što se, uostalom, najbolje vidi po komentarima na lokalnim portalima.

Drumom i šumom

Istorijat ovog pitanja, međutim, mnogo je stariji i dublji i vuče korene još od stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a svoju renesansu dobilo je pre tri decenije, uoči popisa stanovništva 1991, kada je pod šifrom „028“ Bunjevcima omogućeno izjašnjavanje kao posebna nacija.

Tada je – uz gotovo identičan broj izjašnjenih na obe strane – ponovo otvoren sukob između Bunjevaca koji sebe doživljavaju kao deo hrvatske nacije i onih koji to poriču, pri čemu su politički predstavnici i jednih i drugih od starta krenuli različitim stranama: bunjevački Hrvati (uz članstvo ili podršku Demokratskom savezu Hrvata u Vojvodini, ali i Ligi socijaldemokrata Vojvodine i Demokratskoj stranci) uglavnom opozicionim putevima, od Slobe do Ace, a Bunjevci… uz svaku vlast, koliko su već mogli, od julovskog ministra za ljudska i manjinska prava u SRJ Ivana Sedlaka do višestrukog potpredsednika lokalne skupštine Mirka Bajića, bivšeg člana Saveza građana Subotice, Demokratske stranke, Srpskog pokreta obnove…, a sadašnjeg predsednika Saveza bačkih Bunjevaca.

Uzgred rečeno, Bunjevcima je u vreme Miloševića priznat status nacionalne manjine (u državi koju sami nazivaju matičnom!), a Hrvatima nije.

Ipak, pravi procvat prava i jedni i drugi dobili su nakon društvenih promena 2000. u vidu mogućnosti formiranja vlastitih nacionalnih saveta/vijeća: od početnih nesigurnih koraka (2003) na tom su putu – i dalje idući drumom, odnosno šumom i međusobno se nacionalno gložeći – uz pomoć države ustanovili ili razvili svoje institucije u područjima koja im po zakonu pripadaju: obrazovanje, informisanje, kultura i službena upotreba jezika.

Budući da je još sredinom devedesetih uveden u službenu upotrebu u tadašnju Skupštinu opštine Subotica, a kasnije i u administraciju AP Vojvodine, Hrvati su to svoje pravo od početka (bar formalno) mogli koristiti, a Bunjevci, s obzirom na to da bunjevački ni na jednoj lingvističkoj katedri, kao i u postojećoj stručnoj literaturi, nije poznat kao jezik takav status nisu imali.

Bez obzira na to – uz blagu ili otvorenu podršku države i njenih predstavnika (bivši predsednik Srbije Tomislav Nikolić „iz sopstvenih sredstava“ 2014. donirao je udžbenike na bunjevačkom) – politički predstavnici Bunjevaca su, kao i Hrvati, osnovali svoje novine (mesečnik „Bunjevačke novine“) i emisije na Radio-televiziji Vojvodine („Spektar“), razvili publicistiku i ušli u nastavni program osnovnih škola u formi fakultativnog izučavanja svog govora, jezika i kulture.

Temelji i vrata

Zašto je, onda, i pored kontinuiranog postojanja navedenih sadržaja i na lokalu i u Pokrajini „bunjevački jezik“ ovih dana izazvao toliko oprečnih reakcija?

U ovako dugotrajno opterećenim i nerešenim pitanjima dva odgovora nameću se po svojoj težini: i jedni i drugi Suboticu (a zajedno čine ispod 20% stanovništva) doživljavaju kao svoj istorijski centar (što je neporecivo), pri čemu na velika vrata najavljeno ustanovljavanje bunjevačkog kao jezika jedni doživljavaju kao ostvarenje vekovnog sna, a drugi kao prst u oko od države u kojoj žive.

Na strani Bunjevaca trenutno su politička snaga lokalnog parlamenta (58 odbornika za uvođenje bunjevačkog, a 2 protiv!), te podrška dela državnih institucija (Matica srpska) u provođenju standardizacije bunjevačkog do nivoa jezika.

Na strani Hrvata, osim logike i dosadašnje lingvističke teorije i prakse, takođe može biti politička snaga (i to ona najsnažnija u ovoj državi), ali to – osim njegovog univerzalnog znanja i dobre volje – zavisi i od međusobnih odnosa s Hrvatskom, kao i jačine i ozbiljnosti pritisaka koje ova zbog pitanja „bunjevačkog jezika“ može izvršiti na Srbiju.

Takvih pritisaka, uostalom, odmah je i bilo u vidu reakcija hrvatskog ambasadora u Srbiji Hidajeta Bišćevića, ministra inostranih poslova Hrvatske Gordana Grlića Radmana, Instituta za hrvatki jezik i jezikoslovlje, na čelu s direktorom Željkom Jozićem, Matice hrvatske…, a koje bi se sve mogle svesti na konstatacije da bunjevački nije jezik nego hrvatski dijalekt, da je inicijativa politički motivisana i da ju zbog toga što pre treba povući.

S druge strane – ako izuzmemo „jezičke policajce“ s početka teksta koji su se ovih dana oglasili u pojedinim domaćim medijima – sličnih reakcija povodom budućeg instaliranja bunjevačkog govora u kategoriju jezika niti od struke niti od političara u Srbiji nije bilo: o ovome se za sada ne izjašnjavaju ni katedre za srpski jezik na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu i Filološkom u Beogradu, a ministar inostranih poslova Srbije Nikola Selaković na primedbe svog hrvatskog kolege poslužio se logikom Skarlet O’Hare: o tome će razmišljati kada se vrati iz Berlina.

I pored toga što su do sada, kako kaže predsednica Bunjevačkog nacionalnog saveta Suzana Kujundžić-Ostojić, na planu standardizacije bunjevačkog govora u jezik napravili drugo izdanje „Bunjevačkog ričnika“, gramatičkog i pravopisnog priručnika – uz katastrofalno nepoznavanje „jezika“ na koji se pozivaju, ne samo njihovih političkih predstavnika nego i u medijima na „bunjevačkom jeziku“ – ostaje ključno, do sada s obe strane nespominjano, a samim tim i neodgovoreno pitanje: ruše li se standardizacijom i normiranjem dijalekta u jezik temelji Bečkog književnog dogovora kog su još 1850. u Beču postigli Vuk Stefanović Karadžić i Ljudevit Gaj i čije se osnove i danas koriste u sva četiri postojeća jezika?

Otvaranjem vrata da jedna kategorija ikakvskih govora uđe u zajednicu štokavskih književnih jezika, ona ostaju odškrinuta i za prizrensko-timočke, kosovsko-resavske, šumadijsko-vojvođanske, zetske, ličke, šćakavske…

A zašto ne i za „inostrano“ čakavsko i kajkavsko narečje, koje bi slične apetite možda dalo Vlasima ili Šopima u istočnoj Srbiji i ponovo učinilo zanimljivim odnose s Rumunijom i Bugarskom.

Autor je potpisnik Deklaracije o zajedničkom jeziku.