Viktorija Aladžić: Lica ulice – Korzo u Subotici

Ulica je živi organizam. Ona ima strukturu, kostur, svoje građevine, zidove i ograde, ima krvotok, kanale kojima se snabdeva vodom, gasom, strujom, ima svoje mišiće i nerve, ima razne vrste organizama koje je naseljavaju: drveće, travu, ptice, pse lutalice, mačke, insekte. Ulica ima svoje ljude, a ljudi koji žive u njoj i oko nje određuju kakva će ona biti i šta će se u njoj dešavati.

Setite se samo ulice svog detinjstva i kakvi su sve ljudi naseljavali ulicu u kojoj ste živeli. Bilo je tu veseljaka koje ste jedva čekali da sretnete jer bi Vas odmah nasmejali, bilo je strašnih ljudi od kojih je zajednica ulice zazirala i smatrala ih čudacima, ljudi od kojih ste se plašili, bilo je vrednih ljudi i lenjih, možda neko ko se nije snašao u životu pa se odao alkoholu, bilo je ljudi kojima ništa što se u ulici dešavalo nije moglo da promakne, bilo je čuvara ulice, onih koji o ulici brinu, a bilo je i huligana koji su razbijali prozore napuštenih kuća, ili škrabali po zidovima, bilo je ljudi koji su bojili atmosferu ulice, činili da ona bude posebna i da i drugi ljudi u nju rado dolaze ili je izbegavaju. U ulici je svako imao svoju ulogu, nekome je ona bila nametnuta a neko je svoju ulogu sam birao. Ulica se stalno menjala, zajedno sa svojim stanovnicima, i imala svoj nezavisan život u sklopu grada. Ulica je jedno posebno mesto na kojem se uostalom i naš život dešava.

Postoje kulture na našoj planeti koje su se razvile bez ulice. U džungli Amazonije domorodačko stanovništvo ima zajednički središnji prostor u svojoj skupini kuća, nešto kao trg, ali nema ulice. Njihova jedina linijska saobraćajnica jeste reka, a u džungli nema puteva i ulica, osim onih koje je napravila naša civilizacija menjajući običaje i navike domorodačkog stanovništva. Naša orjentacija u prostoru je linijska, zbog puteva i ulica na kojima se razvila i naša civilizacija. U džungli koja stalno raste i koja se stalno menja nije bilo moguće napraviti trajne staze i puteve, sve do prodora savremene tehnologije, zato stanovnici ovih gustih šuma imaju drugačiju, prostornu orjentaciju, orjentaciju koju su svi ljudi imali pre no što su putevi izmišljeni. Ovi se ljudi kreću po džungli kao po neograničenom prostoru, pamteći svako drvo, svaku jazbinu, svaki izvor hrane i vode i svako opasno mesto.

Za nas koji smo rođeni na evropskom kontinentu život ne može da se zamisli bez ulice, ili puta kao preteče same ulice. Sve destinacije kojima se krećemo povezane su ulicama i putevima. Neki putevi i ulice ostaju u zapećku i ne menjaju se decenijama, pa ni stolećima, neke opet dođu u središte gradskog života i menjaju se sa promenom svojih stanovnika, sa društvenim i prirodnim promenama. Život u Subotici bio je baziran na životu u ulicama. Svaka ulica bila je različita, imala je svoj karakter, faze svog razvoja i sazrevanja, svoje posebnosti koje su doprinosile gradskom životu, svom ne uvek dobrovoljnom zajedništvu.

Jedna takva ulica bila je na početku osamnaestog veka samo put koji Suboticu povezuje sa Segedinom. Kada bi se reklo Segedinski put sve je bilo jasno, iako je polazio od trga ispred gradske kuće, nije imao karakter ulice. Na karti Subotice iz 1778. godine vidi se da je to bila vrlo kratka nevažna periferna ulica. Mnogo značajnije ulice tada su bile današnja Ulica braće Radića, Trg Jakaba i Komora ili Ulica Arsenija Čarnojvića. Već na pola današnjeg Korzoa počinjala je Rogina bara, koja se pružala sve do Kertvaroša obuhvatajući čitav prostor današnjeg Lenjinovog parka i železničke stanice. Segedinski put je tada bukvalno od gradske kuće izlazio na Roginu baru i skretao njenim obodom u pravcu današnjeg nadvožnjaka. Uz put se sa leve strane nalazilo, ako se ide od gradske kuće prema železničkoj stanici, svega tri kuće za koje uslovno možemo reći da su pripadale ovoj saobraćajnici.

Rogina bara, koja je u vreme prisustva Turaka na ovom području imala odbrambenu ulogu, štiteći drvene palisade i malu kulu utvrdu naselja koje se tu nalazilo u srednjem veku, postala je nepoželjna na početku 19. veka. Način ratovanja odavno se promenio, voda više nije mogla da zaštiti grad od upada neprijatelja, i sada je ova bara, toliko blizu centra grada i gradskoj kući, postala nepoželjna baruština puna komaraca i neprijatnog smrada koji se širio naseljem. Trebalo ju je isušiti. Budući da je dno bare bilo ispod nivoa podzemnih voda, isušivanje i odvođenje vode nije mnogo pomoglo, ipak njene granice su se tokom raznih pokušaja isušivanja, udaljile od centra grada, sredinom 19. veka, što je omogućilo transformaciju tadašnjeg Segedinskog puta, u logičnom pokušaju da se ova neiskorištena zona u neposrednoj blizini gradskog centra pretvori u nešto što bi se moglo nazvati industrijskom zonom. Izgrađen je, na kraju ulice, prvi parni mlin u gradu koji je počeo sa radom 1863. godine. Iako je razmišljanje Antuna Peina bilo logično da svoj industrijski objekat smesti na jeftinoj parceli u neposrednoj blizini gradskog centra koja će omogućiti razvoj poslova i pristupačnost svima i svemu, današnji Korzo nije mogao da se razvije u pravcu ulice koja bi bila deo industrijske zone. Gradska kuća bila je preblizu, a mogućnost da se gradska kuća kao centralna gradska funkcija, premesti na drugo mesto bila je manje verovatna od izmeštanja mlina. Antun Pein je ubrzo bankrotirao, a parni pogon zamenila je struja i parni mlin se preselio u istoriju prvo zbog zastarevanja tehnologije, a kasnije i bukvalnim rušenjem.

Šta se dešavalo sa ulicom nakon toga? Glavni trgovački prostor i centar grada u prvoj polovini 19. veka nalazio se oko Glavnog trga, ispred Gradske kuće, a glavna reprezentativna subotička ulica u kojoj su se gradile prve barokne kurije[1] bila je današnji Trg Jakaba i Komora. Naša ulica je sve to vreme bila periferna sve dok nije doneta odluka da se Rogina bara konačno naspe, a preko nje izgradi železnička pruga koja bi grad povezala sa svetom. Tako nekadašnji Segedinski put, a danas ulica Korzo dolazi u centar gradskih dešavanja. Prvi voz je kroz Suboticu prošao 1869. godine, a ovom ulicom nisu više išla zaprežna kola i diližanse koje su prevozile putnike u pravcu Segedina, već se teretni saobraćaj izmestio na današnju Ulicu Maksima Gorkog, a današnji Korzo postao je reprezentativna ulica koja je vodila prema najvećem dostignuću tehnologije 19. veka, prema železničkoj pruzi koja je grad otvarala prema svetu. Sada je Gradska uprava morala da preduzme konkretne korake kako bi periferni izgled i sadržaj prostora između Gradske kuće i Železničke stanice pretvorio u elitni deo grada. Opsežne pripreme su izvedene u tom smeru. Prvo su 1873. godine ugarska vlada i grad otkupili zgradu parnog mlina Antuna Peina za 70.000 forinti i u adaptiranom objektu otvorili žensku učiteljsku preparandiju. Godine 1878. na parceli koja danas nosi ulični broj 5 izgrađena je raskošna neorenesansna najamna palata Alojzija Poljakovića, projektovana prema nacrtima segedinskog arhitekte Mihalja Tota. Pored nje je na broju 3 već stajao jednospratni hotel “Zlatno jagnje” izgrađen još 1854, a preko puta njega hotelsko krilo Velike gostione, odnosno današnjeg “Narodnog pozorišta”. Ulica je međutim još uvek bila blatnjava i periferna, sa kočijama koje su zimi, točkova duboko uronjenih u blato prevozile ugledne putnike od Železničke stanice do pomenuta dva hotela koja su se sa svojim gostionicama savršeno uklopila u novu funkciju ulice nakon izgradnje železničke pruge: istovremeno glavne gradske arterije i najreprezentativnije ulice grada. Sada odjednom počinje jagma za praznim parcelama između Starog mlina i Železničke stanice koje su do tada bile neinteresantne i neprivlačne.

¹ Reč kurija ima više značenja. Najstarije značenje podrazumeva jedinicu unutar najstarije podele stanovištva u Starom Rimu. U feudalno doba to je bio dvor feudalnih seniora ili samog kralja koji je istovremeno bio i sud u koji su morali dolaziti vazali, a ovde je ovaj izraz upotrebljen za kuću ili dom u kojem živi plemićka porodica.

No još jedan sadržaj karakterističan za periferiju grada trebalo je sada hitno izmestiti sa Korzoa. Bio je to bordel koji se nalazio na broju šest u malom, neuglednom prizemnom objektu. On je bio vlasništvo uglednog građanina Jovana Dimitrijevića i u jednom kratkom periodu i gradonačelnika Subotice. Pritisak javnosti da se ova “zloglasna jazbina” ukloni bio je ogroman, no vlasnik se nije obazirao na pritiske sve dok 1880. godine kuća nije izgorela u požaru nakon čega je na predmetnoj parceli Jovan Dimitrijević izgradio jednospratnu palatu koja se ovde i danas nalazi.

Prostor Rogine bare je u međuvremenu bio isparcelisan: jedan deo za park, a drugi za izgradnju raskošnih palata. Parcele su kupili najugledniji subotički građani, te su od 1891. godine i na tom prostoru izgrađene neke od najreprezentativnijih subotičkih palata. Danas se niko ne bi gurao da izgradi svoju kuću pored Železničke stanice, ali tada železnička pruga bila je žila kucavica subotičke ekonomije, označavala je prosperitet i razvoj i bila omiljena u svakom pogledu.

Grad je krajem veka dobio još jednu novinu, uveden je tramvaj, čija je jedna linija prolazila današnjim Korzoom i jednostavno i jeftino povezivala udaljene delove grada sa centrom grada, Železničkom stanicom i Banjom Palić. Od 1880. godine, kada se gradila palata Jovana Dimitrijevića, pa do 1913. kada su završeni “blizanci” na Korzou 7, odnosno zgrada Subotičkog građevinskog d.d. izgrađene su sve palate na Korzou koje se tu i danas nalaze i Korzo je postao glavna gradska ulica i glavna saobraćajnica, pa su se pored tramvaja njom kretali i prvi subotički automobili. Tramvaj je u Subotici ukinut 1974. godine, a nepunu deceniju kasnije osnovana je subotička pešačka zona koja je obuhvatila tri trga i današnju Ulicu Korzo. Do tada saobraćajna ulica postala je pešačka ulica, omiljeno šetalište i prostor u kojem su se leti širile bašte mnogobrojnih restorana i kafića. Sledećih dvadesetak godina sav gradski život odvijao se na ovoj ulici, i svako ko je želeo da bude viđen dolazio je da ovom ulicom prošeta u večernjim časovima, da se sretne sa prijateljima, da popije po koje piće u čuvenim kafanama i kafićima i da bude deo gradskog života.

Od tada do danas Korzo je izgubio dosta od svoje atraktivnosti. Iako se i danas ljudi šetaju Korzoom, čine to u mnogo manjem broju nego pre 40 godina. Život se sa ulice preselio u zatvorene prostore, pa su i mnoge druge ulice počele da gube svoje jedinstvene karaktere i pretvaraju se u puke, monotone i jednofunkcionalne saobraćajnice namenjene autmobilima, umesto ljudima. U svojoj kratkoj tristagodišnjoj istoriji Korzo je promenio mnoga lica, bio je prvo putni pravac i gradska periferija na kojoj se sa jedne strane začinjala industrijska zona, a sa druge strane tendencija da se pretvori u ulicu crvenih fenjera. Izgradnjom Železničke stanice postala je glavna saobraćajna žila kucavica i na kraju najreprezentativniji deo grada koji od osamdesetih godina funkcioniše kao pešačka zona i srce grada.

Prof. dr Viktorija Aladžić (1959, Subotica, Srbija) je arhitektica, istraživačica i aktivistkinja u oblasti očuvanja i razvoja arhitektonskog i urbanog nasleđa. Zaposlena je kao vanredni profesor na Građevinskom fakultetu u Subotici, Univerziteta u Novom Sadu. Diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i magistrirala iz oblasti Proučavanja, zaštite i revitalizacije graditeljskog nasleđa, a doktorirala na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu iz oblasti prostornog planiranja. Učestvovala je na mnogim domaćim i međunarodnim radionicama, seminarima, konferencijama i napisala brojne radove iz oblasti zaštite, valorizacije i razvoja urbanog i graditeljskog nasleđa, koji su objavljeni u brojnim domaćim i međunarodnim časopisima.