Nepravedno zaboravljena izuzetna umetnička dela: Fasadne skulpture u zaštićenom jezgru grada Subotice

Iako je fasadna dekoracija neodvojivo vezana za građevinu i sačinjava njen sastavni deo, njen skulpturalni i reljefni ukras može se posmatrati u potpunosti samostalno. Ova nepravedno zaboravljena likovna dela, nekada većih vrednosti od samih fasada koje ukrašavaju, često su izuzetnih umetničkih dometa. Bez obzira na to što im je primarni cilj da ukrase i oplemene izgled građevine, ona funkcionišu kao posebna umetnička dela sa porukom koja uveliko prevazilazi puku dekorativnost.

Na subotičkim fasadama nalazi se veliki broj skulptura i reljefa koji su često delo skulptora i vajara, a ne arhitekata koji su projektovali određene objekte. Ne zna se njihov tačan broj jer do sada nije sprovedeno njihovo samostalno sistematsko istraživanje i evidentiranje.

Publikacija koja je pred čitaocima „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice“ predstavlja prvi pokušaj te vrste sa zadatkom da naznači konture o bogatom fondu posebnog vida nepokretnog kulturnog nasleđa. Činjenice da su subotičke građevine i skulpture kao njihov sastavni deo nastajale u različitim istorijskim periodima, kao i da su izrađene različitim tehnikama u kojima su se preplitali raznoliki uticaji, čine ovo istraživanje zanimljivim i značajnim za razvoj umetničkog nasleđa našeg grada.

U radu neće biti obuhvaćene sve skulpture i fasadni reljefi čiji broj u Subotici premašuje stotinu, već samo oni koji se nalaze u zaštićenom gradskom jezgru, tj. na prostoru koji je sa istoka omeđen prugom i Železničkom stanicom, sa juga ulicom Maksima Gorkog, sa zapada ulicama Biskupa Lajče Budanovića, Laze Mamužića i Preradovićevom i sa severa ulicama Žarka Zrenjanina i Zmaj Jovinom. U radu će biti odabrani fasadni ukrasi sa istraženim pojedinačnim primerima, i više od 70 objekata sa skulpturama i reljefima datim u katalogu na kraju knjige. Dominantna pažnja posvećena je figuralnim reljefima i skulpturama u vidu ljudskog lika (antropomorfnim skulpturama).

Zabeleška austrijskog oficira grofa Marsiljija sa početka XVIII veka, da se u jednom zidu tadašnje subotičke tvrđave nalazi uzidana rimska spolija svedoči da je oduvek postojala potreba za ukrašavanjem građevina, čak i neuglednih kakav je jedan zid gradskog utvrđenja. Iako masovno ukrašavanje fasadnom skulpturom i reljefima počinje u drugoj polovini XIX veka, u periodu kada je Subotica poprimila izgled koji je do danas zadržala, to ne znači da ranije nije bilo takvih primera ali su se oni do danas slabo sačuvali.

Najstariji primer skulpture na jednoj subotičkoj građevini je klesana statua Bezgrešne Bogorodice, visoka gotovo dva i po metra, na vrhu zabata krova Katedrale svete Terezije Avilske. Skulpturu je isklesao budimski kamenorezac Friđeš Held u periodu između 1785–1797. godine, nešto više od jedne decenije nakon što je Ferenc Kaufman (Kauffmann Ferenc, XVIII vek) započeo izgradnju samog hrama. Barokna figura Bogorodice čiji plašt lebdi, dok stoji na zemaljskoj kugli koju je obavila zmija – simbol greha, predstavlja pobedu vrline i daje jasnu moralizatorsku poruku. Ovakva simbolika i monumentalnost u potpunosti odgovaraju baroknim shvatanjima, dakle stilu u kome je podignuta sama katedrala. Tim shvatanjima pripada i reljefna predstava svevidećeg oka, u atici krova, neposredno ispod skulpture Bogorodice. Ovaj usamljeni primer sa kraja XVIII veka svedoči o veštoj upotrebi slobodne skulpture u sakralnoj arhitekturi, kakav se ustalio u južnoj i centralnoj Evropi vekovima ranije. Još jedan primer reljefa na sakralnoj građevini, doduše nešto mlađi, je delo koje je u crvenom mermeru isklesao skulptor Jožef Huber (Huber József, 1777–1832) pored glavnog ulaza u franjevački samostan, 1827. godine. Figura žene naslonjene na urnu kojoj iz glave kreću vatreni jezici, zapravo je grobna ploča porodice Koin. Ova dva primera govore da se fasadna skulptura najpre pojavila na crkvenim građevinama, da bi tek u drugoj polovini XIX veka razvojem građanskog društva našla svoje mesto i u profanoj arhitekturi. Upravo tada, u sedmoj deceniji XIX veka započinje upotreba skulpture na kućama i palatama.

Jedna od najstarijih spratnica sa figuralno ukrašenom fasadom nalazi se u ulici Matka Vukovića 6, a sagrađena je krajem XIX veka. Na delu fasade iznad balkonskog prozora smeštene su male slobodnostojeće figure izrađene u terakoti: žena sa korpom izobilja na glavi i dvoje dece. Iako je osnovna uloga ovih skulptura da prikažu kako stanovnicima palate ništa ne nedostaje i da unutar zidova vladaju porodični mir i harmonija, sve figure su izrađene sa velikim stepenom završne obrade, što svedoči o velikoj veštini umetnika koji ih je stvorio. Ove precizno izrađene skulpture savršeno su se uklopile u neoklasicistički izgled građevine.

Dve decenije kasnije, početkom osamdesetih godina XIX veka, izgradnju arhitektonskih objekata u Subotici obeležio je arhitekta Titus Mačković (1851–1919), koji je na svojim eklektičkim – neorenesansnim građevinama obilato koristio i skulpturu i reljefe. U izgradnji gipsanih skulptura na nekoliko objekata inspiraciju je našao u opusu legendarnog renesansnog skulptora i slikara kome se divio – Mikelanđela Buonarotija. Tako na palati Samka Manojlovića u ulici Korzo 8, na rizalitima balkona postavlja figure muškarca i žene, nalik Mikelanđelovim skulpturama za grobnicu Medičijevih. I na drugim građevinama, poput kuće Radišića u ulici Matka Vukovića 9, ili na Žutoj kući u Štrosmajerovoj 11, Mačković je koristio pseudokarijatide i slobodnu skulpturu po već unapred pripremljenim predlošcima, napravljenim verovatno na proputovanjima po Italiji. Tako je svojim građevinama i fasadnim ukrasom u Suboticu dodao duh italijanske renesanse i to njenih najboljih umetnika.

U neorenesansnom stilu je izgradio i Kapelu svetog Roke 1884. godine, mada su figure gipsanih anđela iznad prozorskog luka više modelovane u baroknom nego u renesansnom maniru, svakako po predlošcima italijanskog baroka – što se uklapa u njegov eklektički pristup. I u narednim objektima on kombinuje nekoliko starijih stilova. Takav slučaj je sa Milinović kućom u Rudić ulici 2 ili kućom u ulici Matije Gupca 14. Na Milinović kući na uglu objekta zadržao je kao dekorativni element Atlanta iz nerealizovanog arhitektonskog projekta Nandora Vagnera. Atlant izrasta iz velike jonske palmete i svojim rukama drži erker. Identična skulptura Atlanta danas se može videti na fasadi Gradske kuće u Baji u Mađarskoj, kao i u ulici Kneza Mihaila 52 u Beogradu, pa je izvesno da su arhitekti koristili gotovu skulpturu neke zanatske radionice koju su vešto uklopili u svoju arhitekturu.

Titus Mačković nije jedini arhitekta koji je pred kraj XIX veka u svom radu koristio tada popularne neo stilove. Arhitekta Geza Kocka (Koczka Géza, ? –1912) je 1887. godine u neobaroknom stilu izradio i reljefe malog formata sa ilustarcijama mitova na fasadi kuće u ulici Dimitrija Tucovića 6. I gipsani anđeli koje je u viskom reljefu postavio sa obe strane lučno zasvedenih prozora fasade izvedeni su u pravoj karavađovskoj formi.

Šest godina kasnije palatu Mate Vojnića projektovao je arhitekta Janoš Jedlička (Jedlicska János), takođe oponašajući jedan stari stil, ovoga puta francusku verziju visoke renesanse. On je na prvom spratu erkera postavio slobodnostojeću figuru muškarca koji u jednoj ruci drži štit sa grbom, a u drugoj ruci je nekada držao koplje. Skulptura je izrađena od terakote i obojena. Zgrade Gradske biblioteke i Gimnazije mogle bi se pridodati nizu ranije pomenutih eklektičnih građevina, koje je na samom kraju veka u stilu neobaroka projektovao arhitekta Ferenc Rajhl (Raichle J. Ferenc 1869–1960). Na obe građevine skulpura značajno utiče na utisak monumentalnosti i raskoši. Takvu ulogu na Gimnaziji ima gipsana figura nagog mladića koji je rukama oslonjen na barokne volute, kao i figure anđela postavljene na vrhu pročeone kupole koje na svojim leđima nose globus, dok na zgradi Gradske biblioteke ovu ulogu imaju dva Atlanta izrađena u visokom reljefu koji nose centralni balkon građevine kao i puti smešteni u raskošnu lunetu dekorativne plastike iznad balkona. Na oba zdanja skulptura treba da doprinese osnovnim kvalitetima građevine i stila u kome je ona izgrađena.

Ipak, na narednoj Rajhlovoj građevini, na palati u ulici Vase Stajića 1, izgrađenoj 1899, a na žalost srušenoj 2010. godine, pojaviće se skulpura u stilu koji će obeležiti prve decenije narednog veka – u stilu secesije. Na glavnom zidnom platnu, dva prozora bila su uokvirena lukom u čijoj luneti je u plitkom reljefu bila izrađena scena koja je simbolisala buđenje – naga ležeća figura žene na mesecu, naspram izlazećeg sunca. Ovakva predstava produbljene simbolike smene dana i noći tipična je za nastupajući stil koji je najavljivala.

U punom duhu secesije i to njene mađarske varijante, arhitekte Marcel Komor (Marcell Komor 1868–1944) i Deže Jakab (Dezső Jakab 1864–1932) projektovali su 1907. godine zgradu na Korzou 4, popularno nazvanu Putnik. Zbog namene građevine koja je prvobitno zamišljena kao banka, motivi na fasadama su sunce, košnica i paunova pera u raznim bojama, koji su imali cilj da prikažu vrlinu štedljivosti. Na ovoj fasadi izrazito je zanimljiv i primer žene na prozoru koja nalakćena sa rukama ispod brade posmatra prolaznike. Ovaj reljef izrađen sa elementima Žolnai keramike značajno doprinosi bogatstvu koloristički veoma izražajne fasade. Isti arhitekti projektovali su takođe u maniru mađarske secesije Gradsku kuću, koja je završena 1912. godine, smeštajući na njene fasade razne zoomorfne, floralne i geometrijske elemente sa raznolikom simbolikom koja značajno doprinosi njenoj dekorativnosti. Ipak, na njoj nema skulpture u pravom smislu te reči, osim monumentanih grbova grada od kojih je najznačajniji smešten u lučnom delu kapije na južnoj fasadi.

Tih godina i proslavljeni Titus Mačković je projektovao objekte u stilu kasne secesije, pa je njihove fasade ukrašavao mnoštvom geometrizovane plastike. Tako se na zgradi u ulici Petefi Šandora 14 između reljefnih predstava muškarca i žene pojavljuje bogato ukrašena girlanda. Girlande sa dečicom pojaviće se i na fasadi zgrade na Trgu Republike 2, koju je projektovao Alfred Hajoš 1911. godine u stilu pozne bečke secesije. Iste godine projektovana je palata u ulici Cara Dušana, čiji arhitekta je bio Pal Vadas (Vadász Pál, 1874–1944). On će u nekoliko polja na fasadi postaviti predstave arhitekture i žetelaštva, odnosno simbole grada. Ova kompleksna simbolika predstavlja vrhunac u narativnoj izražajnosti pozne secesije u predvečerje gašenja ovog osobenog bečkog stila.

Tek deceniju nakon kraja Prvog svetskog rata u Subotici će se obnoviti monumentalna graditeljska delatnost, a arhitekte će ponovo posegnuti za skulpturom kao osnovnim sredstvom za ukrašavnje i prenošenje poruke. Tako se na fasadi Nićin Palate, koju je 1930. godine projektovao Ferenc Bede (Bedő Ferenc, 1890 – 1945) na zgradi izgrađenoj u stilu akademizma našao visoki reljef. Muškarac kao kovač i žena sa srpom u ruci kao žetelac treba da prenesu poruke snage i plodnosti. Još kompleksniju simboliku imaju visoki reljefi na kući Armina Rota koju je projektovao isti autor dve godine docnije, u stilu čiste moderne. Na njoj su prikazane dve ženske figure od kojih jedna drži saksiju, a druga naspram nje goluba. Simbolika ovih atributa je višeslojna i može se tumačiti na različite načine, ali njihova osnovna zamisao je da prikažu vrline materinstva i lepote. Alegorijske reljefe na obe građevine izradio je čuveni vajar Mihalj Kara (Kara Mihály 1887 – 1970), koji je ostavio iza sebe nekoliko impozantnih reljefa i skulptura u Novom Sadu. Očigledno je da su skulptor i arhitekta na ove dve građevine tesno sarađivali, što je odnos koji na prethodnim primerima samo možemo da naslutimo, ali ne i da potvrdimo jer nema pouzdanih istorijskih podataka.

Preovladavanjem modernizma do početka Drugog svetskog rata i posle njega sve do naših dana subotičke fasade bivaju lišene skulptoralnog ukrasa.

Na početku ukrašavanja subotičkih fasada skulpturom, nalaze se dva sakralna objekta: Katedrala svete Terezije Avilske i Franjevački samostan. Skulptura na njima ima izrazito simboličku ulogu, a u tehničkom smislu je izrađena veoma kvalitetno i precizno. Od polovine XIX veka skulpturama se ukrašavaju i profane građevine u velikom broju. Karakteristika ovog perioda je da arhitekti i graditelji samostalno biraju i stvaraju dekorativnu plastiku, što nije slučaj sa enterijerskim radovima koje izvode školovani slikari. Ovaj period karakteriše i upotreba nekoliko neostilova, kao i njihovo međusobno mešanje u eklektičkom maniru.

Ukratko, jedan od najznačajnih subotičkih arhitekata ovog doba je Titus Mačković, koji u dekoraciji svojih palata bogato koristi skulpturu. Zna se da su mu inspiracije u oblikovanju skulptura na najamnoj palati Samka Manojlovića bile Mikelanđelove skulpture. U ovom razdoblju dominiraju stilovi neorenesanse i neobaroka, jer su oni najpogodniji za prikazivanje blagostanja i prestiža koji uživa novostvorena građanska klasa bogatih trgovaca i zanatlija. I zgrade Geze Kocke iz osamdesetih godina XIX veka, a naročito palate Ferenca Rajhla izgrađene u poslednjoj deceniji XIX veka u stilu neobaroka, ukrašene su takvim skulpturama. Upravo će ovaj arhitekta projektovanjem svoje najamne palate uneti značajne novine kroz pojavu novog arhitektonskog stila – secesije, koja će u Subotici imati posebna obeležja mađarske varijante secesije. Ona će iznedriti građevine bogato ukrašene dekorativnom plastikom izrađenom od Žolnai keramike. Tako su ukrašene Leović palata, Sinagoga, Rajhlova palata, zgrada Putnik. Skulptura i reljefi na secesijskim građevinama biće više u funkciji prenosa dekorativnosti i izražajnosti samog objekta, što je u potpunosti u skladu sa stilom kome pripadaju.

Između dva svetska rata u Subotici je podignuto znatno manje objekata u odnosu na prethodne periode, ali u svakom slučaju reljefi i skulptura ostaju sastavni deo arhitektonskog stvaralaštva. Skulptura u ovom razdoblju ima zapaženo mesto kroz dela vajara Mihalja Kare, koji je u Subotici ostavio veliki trag. Njegove figure su alegorijskog karaktera i nalaze se na objektima koje je projektovao Ferenc Bede, kao što su palata Nićin i Crvena kuća. Pred početak Drugog svetskog rata većina arhitekata odbaciće upotrebu skulpture u arhitekturi jer je ona bila u suprotnosti sa idejama modernizma koje su to vreme počele da preovlađuju. Tada skulptura potpuno nestaje sa fasada subotičkih građevina.

Fasadna skulptura predstavlja sastavni deo graditeljskog nasleđa Subotice. U potpunosti istražena i valorizovana doprinela je boljem poznavanju uticaja i razvoja arhitekture i preplitanju umetničkih tokova u našem gradu u poslednja tri veka. Bez obzira na to kolika su naša znanja o njoj, fasadna skulptura zajedno sa građevinama na kojima se nalazi predstavlja vizuelni identitet grada i utisnuta je duboko u sećanje svih onih koji u Subotici žive i koji je redovno posećuju. Stoga je i skromni cilj ove publikacije da nam približi saznanja o njoj ne bi li je bolje razumeli i ulagali više truda da je zaštitimo i sačuvamo za generacije koje dolaze.

Objavljivanje serijala tekstova iz publikacije „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice“ na portalu Magločistač realizuje se u saradnji sa Međuopštinskim zavodom za zaštitu spomenika kulture Subotica.

Autorke tekstova u publikaciji „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice“ Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica su Maja Rakočević Cvijanov, vajarka, i Neda Džamić, istoričarka umetnosti, dok fotografije potpisuje Željko Vukelić.

Štampanje ove publikacije podržalo je Ministarstvo kulture Srbije.