Jedinstvena bečka secesija u zaštićenom gradskom jezgru Subotice, palate i kuće u stilu akademizma i moderne

Dalje ćemo se upoznati sa jedinstvenom bečkom secesijom u Subotici, Najamnom palatom arhitekte Pala Vadasa, izvajanim reljefima i figurama o kojima možemo čitati u nastavku ove knjige. Kvantitet, kvalitet i raznovrsnost fasadnih skulptura i reljefa na specifičan način izdvaja Suboticu od mnogih drugih gradova, što govori o graditeljskoj volji, snazi i ukusu nekadašnjih graditelja kao i o njihovoj povezanosti sa raznim evropskim kulturno–umetničkim, trgovačkim i zanatskim centrima u vreme nastajanja modernog industrijskog doba i integrisanja Subotice u srednjoevropski urbani prostor.

Momenat je ovo kada treba da se zapitamo: kakvu sliku o sebi i kakvu poruku budućim pokolenjima svojom delatnošću upućuju današnji investitori, urbanisti i arhitekte, te da li se dovoljno prepoznaje i ceni vrednost rada prethodnih delatnika?

Fasadna plastika gradske najamne palate (1911–1913)

Ugaoni objekat u ulici Cara Dušana 1 i Nušićevoj 2 izgrađen je 1913. godine u svrhe Gradske najamne palate. Projektovao ga je Pal Vadas (Vadász Pál, 1874–1944), po narudžbi slobodnog kraljevskog grada.

Ova fasada pozne varijante bečke secesije jedinstvena je u našem gradu. Zaobljeni ugao markiran je polukružnim erkerom, ispod čijeg se krova u visini nalaze reljefi sa tri figuralne kompozicije u kamenu sa pozlaćenom mozaičnom pozadinom. Forme ljudskih figura izvedene su u punom reljefu, naglašenog volumena. Na crtežima Pala Vadasa, sa konkursa za gradsku najamnu palatu iz 1911. vidimo da objekat nije izveden prema projektu, kao ni reljefi ispod tornja Gradske najamne palate. Ovi crteži rađeni su po uzoru na Klimta (Gustav Klimt 1862-1918), sa dekorativnom pozadinom u više boja. Prilikom realizacije, umesto kolorističkog rešenja datog na konkursu, pozadina je naglašena zlatnim kvadratnim poljima. Primećuju se i odstupanja u izvođenju položaja figura, kao i njihovih atributa.

Na izvajanim reljefima, odmah ispod tornja u prvom polju nalaze se dve muške figure. Njihovi izrazi lica odaju zapitanost nad nekim naučnim ili tehničkim problemom, a u okviru kompozicije je predstavljen šestar, papirus i maketa antičkog hrama, što upućuje na pojam arhitekture.

U srednjem reljefnom polju centralno mesto zauzima stojeća ženska figura sa krunom na glavi, pored koje simetrično kleče dve figure. U poređenju sa konkursnim crtežima, tipična secesijska predstava ljudske figure sa raširenim rukama, koja simboliše otvorenost i slobodu, izvedena je u nešto blažoj predstavi. Podignute ruke ženske figure prilikom izrade reljefa bivaju spuštene na dole, nežno dodirujući svoje podanike – klečeće figure koje drže čekić i srp. Između njih se izdiže figura kraljice – majke, što asocira na pojam države na samom vrhu Gradske najamne palate.

U trećem polju u prvom planu predstavljena je figura žeteoca kako kosi, a iza njega nagnuti lik risaruše, žene koja skuplja žito u snopove.

Navedenim reljefima predstavljeni su simboli koji ističu određene osobenosti grada i njegovih aktuelnih stremljenja.

Gradski senat izdavao je elitne stanove ove palate, u prizemlju objekta bile su prodavnice, a u zgradi je dugo godina radila štamparija. Na mansardnom delu objekta okrenutog ka pozorištu, nalazi se stakleni zid prvog gradskog ateljea. Sa njegove dve strane nalazimo muške figure u plitkom reljefu, izlivene od veštačkog kamena. Jedna figura drži čekić naslonjen na nakovanj, na koji je prislonjen točak. Kombinacija ovih atributa ukazuje na alegoriju zanatstva i industrije. Druga figura je okružena predmetima koji simbolišu umetnost: lira muziku i pesništvo, vaza – primenjenu umetnost, slikarska paleta i četkice – slikarstvo, bista – vajarstvo. Dve figure su okrenute jedna prema drugoj pognutih glava prema ateljeu. Prikaz ukazuje na jedan od osnovnog koncepta secesije: bratstvo umetnosti i zanata tj. industrije, koje je poteklo od Raskinovog pokreta „Art and Crafts“. Prvobitne skice ukazuju na izuzetan dar za formu koji svoj uzor ima među primerima bečke secesije, kao što su npr. dela Klimta. Ceo objekat zapravo je pod direktnim uticajem bečke secesije. Projektne crteže reljefa u mansardi krova karakteriše smirenost geometrijske forme. Međutim, nepoznati majstor koji je oblikovao reljefe, nije vešto realizovao crtež projektanta koji je u sebi posedovao suštinu stila bečke secesije, tj. njegov geometrizam.

U centralnom gornjem delu staklenog zida nalazi se maska od kovanog gvožđa sa stilizovanom bradom i brkovima, a sličan motiv se nalazi iznad ulaznih vrata na uglu objekta. Ove maske su takođe rađene po uzoru na Klimtove grafike, koje na isti način predstavljaju antičke ličnosti, a imaju referencu i na subotičko pozorište.

Prilikom izvođenih adaptacija u prizemlju zgrade na držačima zastava, maska od gvožđa je prošla konzervatorski tretman: od antikorozivnog čišćenja koje se obavljalo u više faza, do stavljanja zaštite, u smislu nanošenja sloja farbe, što je doprinelo i svežijem izgledu maski.

Današnje stanje reljefa u mansardnom delu i onih u erkeru Gradske najamne palate, čeka na svoju obnovu. Potrebno je analizom utvrditi kakvi su ostaci pigmenta boje prisutni u materijalu i na osnovu nalaza vratiti postojeću kolorističku površinu. Zaštita od golubova je neophodna za reljefe ispod tornja. Ružne naslage golubljeg izmeta stvaraju prirasle forme koje narušavaju izgled reljefa smeštenih duboko ispod krovišta. Zaštitne mreže umnogome bi sprečile ovakvu devastaciju, jer se posle određenog vremena zamene novima, a na visini navedenih primera doprineće uočavanju značaja svih njih.

U okviru obrađene arhitektonske celine nalazimo i zoomorfne, floralne i geometrijske motive, koji imaju drugačiju, isključivo dekorativnu ulogu i koji se spominju kada njihov sklop sa ljudskom figurom čini celoviti ikonografski korpus ili se ističe po samosvojnom prikazu. Ljudski lik, kao istaknuti detalj fasadnih kompozicija, pored svoje estetske uloge, naglašava određene delove zgrade, a najčešće je postavljen kao nosilac značenja vezanog za namenu građevine. Tumačenje i objašnjenje simbolike većine figura i njihovih atributa sada se dešava po prvi put. Odabrana tematska jedinica je dovoljno široka i markantna kao samostalna tema za istraživanje i prezentaciju, tim pre što se fasadnoj skulpturalnoj dekoraciji, kako u uvodnom tekstu Neda Džamić piše „ne zna tačan broj jer do sada nije sprovedeno njihovo samostalno sistematsko istraživanje i evidentiranje“. Ovim izdanjem, povezani detalji urbanog jezgra rezultiraju posve uzbudljivom i novom fabulom, koja bogati dosadašnju pisanu građu, pružajući jedan potpuno novi pogled na graditeljsku, umetničku, kulturno–istorijsku baštinu Subotice, skretajući pažnju na njihovu zaštitu i trenutno stanje.

Na osnovu raspoložive sakralne i profane građe, knjiga se primarno bavi periodom određenim vremenom nastanka dela, od kraja XVIII veka do 30-tih godina XX veka, a sekundarno vremenom njihove restauracije. Na taj način je delimično prikazan i rad MZZSK. Pojedini primerci figuralne plastike su restaurirani i dobro vidljivi, dok druge još uvek čeka obnova, a na žalost nekih jedinstvenih primera više nema, što je poražavajuća činjenica. Analogni primer drugih gradova te autorstvo radova, ukazuje i na činjenicu da je postojanje evidentirane građe deo šireg evropskog konteksta datog perioda, sa lokalnim rešenjima i određenim unikatnim primerima. Nakon priloženog pregleda i analize može se utvrditi da kvantitet, kvalitet i raznovrsnost fasadnih skulptura i reljefa na specifičan način izdvaja Suboticu od mnogih drugih gradova, što govori o graditeljskoj volji, snazi i ukusu nekadašnjih graditelja, kao i o njihovoj povezanosti sa raznim evropskim kulturno–umetničkim, trgovačkim i zanatskim centrima u vreme nastajanja modernog industrijskog doba i integrisanja Subotice u srednjoevropski urbani prostor. Momenat je ovo kada treba da se zapitamo: kakvu sliku o sebi i kakvu poruku budućim pokolenjima svojom delatnošću upućuju današnji investitori, urbanisti i arhitekte, te da li se dovoljno prepoznaje i ceni vrednost rada prethodnih delatnika?

Metodološki koncept knjige sadrži dva osnovna aspekta. Jedan od njih je umetničko–istorijski kontekst koji se nalazi na početku izdanja kao uvod u materiju u vidu sintetičkog teksta Nede Džamić. Tekst ukazuje na važnu ulogu istorije umetnosti, kao naučne discipline, u izučavanju nepokretnog kulturnog blaga. U nastavku se umetničko–istorijski kontekst ogleda u celinama vezanim za pojedinačne slučajeve arhitektonske plastike i sadrži atribuciju dela, tj. određivanje autora i vremena nastanka dela, osnovne podatke o građevini na kojoj se ono nalazi, stilsku i ikonografsku analizu vajarskog rada i njegovu komparaciju sa drugim delima. Detaljan opis preko dvadeset, hronološki navedenih sakralnih i profanih figuralnih kompozicija, kao i kataloški popis sedamdeset i osam primera arhitektonske figuralne plastike, rad je Maje Rakočević Cvijanov.

Opisi elemenata, koji su često zbog visine na kojoj se nalaze teško dostupni očima posmatrača, potkrepljeni su fotografijama Željka Vukelića, fotografa MZZSK, što u mnogome doprinosi vizuelnom doživljaju publikacije. Pored toga, u okviru prikaza, nalazimo tehničke crteže, arhivsku građu – među njima i originalne nacrte. Važan rezultat istraživanja je poglavlje u kome se govori o primeni figura po kalupu, uz navođenje više identičnih primeraka u gradu i šire. Tako je istaknuta jedna od najvažnijih odlika fasadne dekoracije, a njen spektar se kreće od serijski izrađivanih elemenata do autorskih dela umetnika, čija imena beleže etape razvoja istorije vajarstva šire regije. Profesionalna spremnost Maje Rakočević Cvijanov dolazi do punog izražaja u drugoj osnovnoj orijentaciji knjige, koja se odnosi na aspekat zaštite fasadnih skulptura i reljefa, tj. na njihove materijale, tehniku izrade, uzroke propadanja, izvršene i potrebne mere zaštite i restauraciju.

Smatramo da je projekat pohvale vredan poduhvat, te da je za nastanak ove publikacije postojala velika potreba. Razlog za takvo mišljenje je velika ugroženost graditeljskog nasleđa od propadanja i nestajanja, što ukazuje, između ostalog, na nedovoljno poznavanje njegove vrednosti i mera zaštite. Knjiga „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice – antropomorfni opus“ ukazuje na pojavu mlade generacije istraživača–zaštitara i njihov angažman. Knjiga nas navodi da u pravom smislu reči, dignute glave gledamo i hodamo kroz grad čiji smo stanovnici–naslednici, grad čiji budući profil zavisi i od nas samih. Zaštita i očuvanje se uči – ova knjiga služi tom cilju.

Skulpture Mihalja Kare na Nićinovoj palati (1931)

Nićin palata na Trgu slobode 2 izgrađena je po projektu Ferenca Bedea (Bedő Ferenc, 1890–1945) iz 1930. godine. Zgrada je podignuta u stilu akademizma sa elementima art dekoa, a skulpture su napravljene u visokom reljefu. Postavljene su na spratnom delu ovalno rešenog ugla i okrenute prema trgu. Svojim zadnjim delom uranjaju u fasadu zgrade. Predstavljaju skulpture muškarca i žene u prirodnoj veličini sa atributima koje drže u desnoj ruci. Muškarac drži čekić stojeći pored nakovnja, a žena drži srp dodirujući levom rukom klasje žita. Oni simbolizuju zanat i poljoprivredu, kao i osobenosti u kojima se muškarac kroz zanat kovača predstavlja kao čista snaga, a žena pored žita simboliše plodnost i život. Razlog postavljanja baš ovih simbola odnosio se na donji sprat palate koji je bio namenjen za poslovne prostorije. Figure su izvedene od veštačkog kamena i delo su vajara Mihalja Kara (Kara Mihály 1887?–1970). Figure su monumentalnih dimenzija i blago kubističke forme, što je karakteristično za ovog autora. Njegova skulptorska dela nalaze se i na drugim fasadama u Novom Sadu i Subotici i prepoznatljivog su likovnog izraza. Vajarstvo je učio u Budimpešti i Firenci. Radio je u Mađarskoj, gde je dobijao nekoliko poslova na konkursima za vajarstvo, a od 1919. živeo je u Nađvaradu (Oradea, Rumunija). Za javne portrete kralja Ferdinanda i kraljice Marije, 1925. godine dobio je priznanje Bene Merent od rumunskog kralja.

Figure na Nićin palati su tokom vremena bile zahvaćene korozionim procesima nastalim slivanjem vlage sa gornjih spratova i balkona. Nataložena prljavština gomila se na mestima koja su zaštićena od kiše, ispod mahovine, lišajeva i gljivica koje pospešuju proces propadanja kamena. Stalnim vlaženjem i sušenjem stvara se čvrsta tamna kora, ispod koje se skuplja vlaga koja pospešuje reakciju štetnih materija.

Prilikom dosadašnjih konzervacija i restauracija skulpture su tretirane kao i ostatak fasade. U dokumentaciji iz 1991. godine nalazimo da je za čišćenje fasade korišćena metoda peskarenja, u kombinaciji sa žičanim četkama, toplom vodom i deterdžentima. Mehaničko čišćenje se uglavnom primenjuje za čišćenje peščara isto kao i veštačkog kamena grubo zrnaste strukture. Ove metode se izbegavaju kod materijala čija je površina fine politure, jer udari peska pod pritiskom, iako kontrolisani i usmereni neretko oštećuju površinu materijala. Takođe se izbegavaju žičane četke i koriste one sa prirodnom dlakom. Upotreba hemijskih sredstva svodi se na bazne rastvore. Pre početka tretmana površina kamena treba da se zasiti vodom kako rastvor ne bi penetrirao dublje u strukturu kamena. Preko nanešenog sloja rastvora postavljaju se folije u više uzastopnih tretmana. S obzirom da se sistem zaštite postepeno razvija potrebno je pratiti savremene tokove koji omogućavaju prevenciju od propadanja materijala.

Nakon čišćenja, skulpture od veštačkog kamena su detaljno pregledane i na licu mesta su izvršene popravke od identičnog materijala. Do danas su skulpture u dobrom stanju.

Skulpture Mihalja Kare na Crvenoj kući (1932)

Crvenu kuću Armina Rota na Trgu Jakaba i Komora 4 projektovao je Ferenc Bede 1932. godine u stilu moderne.

Ovaj jednostavno koncipiran objekat je estetski oplemenjen sa dva pilastra koji u drugoj etaži nose skulpture, smeštene između prozora u nizu. Skulpturama su predstavljene dve ženske figure u visokom reljefu, gde jedna u ruci drži saksiju sa cvećem, a druga goluba.

Forma skulptura rađena je vrlo u svedenom tretmanu, što se ogleda u pažljivom građenju masa cele kompozicije. Osim svedenosti, forma se odlikuje blagim kubizmom tipičnim za autora, vajara Mihalja Karu.

Skulpture odišu lepotom i ljupkošću. Jedna od ženskih figura u svojoj desnoj ruci drži saksiju sa cvećem. Jedan cvet joj naleže na levi podignuti dlan, a drugi se povio, aludirajući na prolaznost života.

Druga figura u svojoj desnoj ruci drži goluba, a levom rukom ga nežno dodiruje. Golub je simbol životnog duha, duše, prelaza iz jednog stanja ili sveta u drugi i najčešće se koristi kao simbol slobode.

Na fasadi se odražava namera naručioca da zgradu nameni zdravlju, lepoti i nezi tela. U prizemlju objekta smeštena je bila apoteka, a na spratnom delu su se nalazile ordinacije i prostorije za rendgen. Drugi sprat imao je stambenu namenu.

Skulpture su odlivene od veštačkog kamena i nešto su veće od prosečne ljudske figure, koje leđima uranjaju u fasadu. Prilikom pravljenja smeše od veštačkog kamena izuzetno je važan proces mešanja cementa sa kamenim zrnom i određenim polimerom. Potrebno je postići vibracije da bi se oslobodio vazduh koji se zadržava u smeši veštačkog kamena. Ukoliko se vazduh zadrži u porama, pod uticajem raznih hemijskih i fizičkih faktora dolazi do pucanja, a na površini forme do otvaranja pora. Svaki najsitniji otvor na površini materijala omogućava zadržavanje vlage, koja usled stvaranja leda bubri i razara strukturu materijala. Neke od tih promena nalazimo na površini ovih skulptura. Međutim, lako je premostiti ovakve pukotine, sve dok ne dolaze iz unutrašnje strukture materijala od koga su napravljene.

Ove skulpture u dubokom reljefu značajne su po modelaciji forme kao i po uklopljenosti u arhitektonsku celinu zgrade.

Od stila moderne do današnjih dana gubi se fasadna skulptura i zato ova fasada predstavlja poslednji primer reljefa na objektima u zaštićenoj zoni Subotice.

Značaj fasadne skulpture na teritoriji Subotice

Na fasadnim platnima Subotice utisnuto je vajarsko nasleđe koje do današnjih dana predstavlja identitet grada, a značajno je i bitno za ukupno čitanje i razumevanje kulturnog nasleđa, ali i za razumevanje istorije, današnjice, pa i budućnosti.

U Subotici, u zaštićenom gradskom jezgru, nalazimo preko sedamdeset fasada na kojima se javljaju figuralni reljefi sa ležećim i poluležećim figurama, sa samostojećim skulpturama, dubokom i plitkom plastikom, maskama i mitskim portretima, grbovima i drugom figuralnom dekoracijom. Na kraju publikacije nalazi se katalog svih objekata sa figuralnim reljefima i maskama na zadatoj teritoriji. Izbor primera koji su opširnije obrađeni izvučen je iz njihovog pojedinačnog značaja. Neki od njih su bitni kao deo objekta sa kojim su nastali u sadejstvu. Neki su važni zbog vrednog i retkog materijala od kojeg su napravljeni ili zbog stila u kom su nastali. Neki su izvedeni retkom tehnologijom, a neki izrađeni velikom veštinom. Takođe, neki reljefi su nastali šematski, serijskom proizvodnjom što govori o osobenosti određenih trendova širom zemlje i van nje, dok su neki značajni zbog svojih izuzetno malih ili izuzetno velikih dimenzija. Naposletku, neki su bitni jer su ih projektovali poznati arhitekti ili izradili poznati vajari. Ipak, u poređenju sa velikim gradovima ne možemo se pohvaliti ni naročito velikim umetničkim imenima, ni grandioznim dimenzijama reljefa, niti impozatnom materijalizacijom. Međutim, kada se obuhvate svi reljefi u navedenoj oblasti i kada se tretiraju kao zbirka, zajedno čine jednu vrednu kolekciju, što ukupno gledano ima veliko značenje i ozbiljnu vrednost. Ta činjenica, svakako izdvaja Suboticu od brojnih gradova u okruženju.

Od kada je Subotica postala slobodni kraljevski grad 1779. godine počela je ubrzano da se razvija i da se širi. Međutim, Subotica se u arhitektonskom smislu najviše razvila na prekretnici XIX i XX veka o čemu svedeče i najznačajnija umetnička dostignuća na našim fasadama. Razvoj industrijalizacije pratio je i urbani razvoj Subotice. Zapadne ideje i civilizacijska otkrića kao što su železnica, telefon, telegraf i štampa omogućili su ekonomski i kultorološki napredak. Železnica stiže u Suboticu 1869. godine čime počinje da se razvija trgovina, a samim tim rastu i pojedini budžetski fondovi i kapitalna ulaganja. Otkriće telefona i telegrafa omogućilo je i prilive različitih informacija, što je dovelo do bržeg širenja uticaja zapadno-evropskih trendova. Upravo informacije i veća budžetska ulaganja omogućili su da Subotica pre 100 godina doživi zlatni period izgradnje i urbanističkog razvoja. Za vreme Austro-Ugarske monarhije ulagalo se u grad na način blizak zapadnim civilizacijskim tokovima, čiji deo je bila i Subotica.

Nakon drugog svetskog rata reljefi nestaju pojavom modernih stilova. Do današnjih dana fasadna skulptura se nije prožimala sa arhitekturom. Sto godina kasnije subotičko jezgro karakterišu eklektika i secesija, sa nešto manje modernističnkih zdanja. Ukoliko bi želeli da se približimo zapadno-evropskim tokovima, kao pre jednog veka, sigurno bi rešenje fasadne dekoracije bilo u korišćenju savremene tehnologije. Multimedijalni sadržaji mogli bi na veoma smisaon način obogatiti arhitekturu, kao što su projekcije, foto-senzori, instalacije ili korišćenje savremenih materijala i tehnika. Sa druge strane, danas se arhitektura i vajarstvo do te mere prožimaju da arhitektonski objekti postaju funkcionalna skulptura za življenje i poslovanje.

Da bismo očuvali i zaštitili kulturno nasleđe potrebno je stalno preduzimati tehničko zaštitne mere kojima se predviđa produženje trajanja kulturnih dobara. Jedna od tih metoda je osvetljavanje pojedinačnih fasada. Osim što štiti od krađe, uništavanja, štetnog dejstva ptica, ova metoda ujedno predstavlja i prezentaciju dela. Ostali načini u sistemu zaštite su snimanje, obezbeđivanje od strane portira, sprovođenje struje niskog napona, ugradnja alarma, što iziskuje novčana ulaganja i tekuće održavanaje. Sa druge strane pravljenje vitrina, kaveza ili čuvanje u enterijeru, ukoliko je potrebno, predstavljaju takođe tehničko zaštitne mere u očuvanju kulturnog nasleđa.

Ako bi se investiranje usmerilo u pravcu savremenih ideja, mogli bi se približiti vrednostima koje trenutno čuvamo kao kulturno nasleđe. Kada se pogleda kako su to nekada činili Titus Mačković, Ferenc Rajhl, Geza Kocka, Vadas Pal kao i arhitekti iz drugih centara Marcel Komor, Deže Jakab, Eden Lehner, logično je da izuzetna dela nastaju kada se na autentičan način odgovori na istorijski trenutak u kome živimo i u kome prikupljamo informacije.

Objavljivanje serijala tekstova iz publikacije „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice“ na portalu Magločistač realizuje se u saradnji sa Međuopštinskim zavodom za zaštitu spomenika kulture Subotica.

Autorke tekstova u publikaciji „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice“ Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica su Maja Rakočević Cvijanov, vajarka, i Neda Džamić, istoričarka umetnosti, dok fotografije potpisuje Željko Vukelić.

Štampanje ove publikacije podržalo je Ministarstvo kulture Srbije.