Arheološko nalazište u Feketiću: Kako je reka Krivaja spojila prošlost, sadašnjost i budućnost (FOTO)

Da su čovek i reka oduvek bili i zauvek ostali u neraskidivoj sprezi, svedoče ostaci srednjevekovnog arheološkog nalazišta uz obalu Krivaje kod Feketića, za koje se smatra da datira iz perioda XI-XVI stoleća. Osim delova naselja, na ovom lokalitetu su otkriveni i ostaci crkve i grobnih mesta iz srednjeg veka, ali i grobni ostaci iz perioda antike koji pripadaju Sarmatima, koji su ovo područje nastanjivali između II i V veka, što svedoči o ljudskoj privrženosti reci na razne načine i kroz daleku prošlost.

Na istom lokalitetu danas je u toku i izgradnja prečistača otpadnih voda kako bi se sanirale posledice višedecijskog zagađivanja toka Krivaje, i kako bi se čovečanstvo iskupilo za budućnost, u kojoj bismo voleli da istom tom rekom (opet) protiče (čista) voda.

Kako se ovaj prvi projekat odvija ne remeteći drugi, ispitali smo na terenu, gde nas je dočekala radna i vesela ekipa Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica, ali i predsednik Skupštine opštine Mali Iđoš i predsednik Odbora za kulturu, Ištvan Šarkezi, koji je pred početak radova na izgradnji prečistača inicirao da se arheološko područje u Feketiću zaštiti u pravnom i fizičkom smislu.

Prva istraživanja lokaliteta vršio arheolog Laslo Sekereš 1970. 

“Prvi tragovi o postojanju crkve na ovom prostoru nalaze se na austrijskoj mapi iz 1711. godine, kojom raspolažemo i danas. Ona je ujedno predstavljala i osnov za početak amaterskih istraživanja 1970. godine, koje je vodio arheolog Laslo Sekereš. U to vreme, u okviru lokalnog kulturno-umetničkog društva, postojala je jedna sekcija koja je bila zainteresovana za istraživanja lokalne istorije, i upravo je ta sekcija pokrenula prva iskopavanja”, pravi osvrt Šarkezi, čiji su preci na područje “Crnog brda”, odnosno Feketića došli 1785. godine, kao kolonisti iz oblasti Kunheđeš, i bili i sami zainteresovani za lokalnu istoriju.

Prema podacima iz dokumentacije kojom raspolaže Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica, Sekereš je nakon uočavanja tragova nekadašnje crkve tada ovaj lokalitet nazvao “Templomrom” što u prevodu sa mađarskog jezika znači “ruševina crkve”, te je isto ime zadržano i danas.

Nakon pokrenute inicijative 70-tih godina, ovom temom se pola veka više niko nije bavio.

Onda je 2019. godine pokrenut projekat izgradnje prečistača otpadnih voda u Feketiću, tik uz nalazište, što je nužno ponovo probudilo i arheološko delovanje na tom području, odnosno prva zaštitna arheološka istraživaja.

“Lično sam inicirao pred Skupštinom opštine Mali Iđoš da i u pravnom i u fizičkom smislu zaštitimo jedan deo teritorije. Tako je na opštinskom nivou odlučeno da se ovaj deo teritorije stavlja pod zaštitu. Ovo je bio ujedno povod početka saradnje sa Međuopštinskim zavodom za zaštitu spomenika kulture Subotica”, kaže Šarkezi za Magločistač.

Prva iskopavanja počela 2019. godine

“U prvoj fazi, 2019. godine, istražena je površina od 40 metara kvadratnih sa delom groblja od ukupno 46 grobova, kao i delovi temeljnih zona objekta. Potom je u narednoj fazi iskopavanja iste godine istražena površina od oko 288 kvadrata sa delom groblja sa ukupno 63 groba, od kojih tri pripadaju antičkom periodu, a ostali periodu razvijenog srednjeg veka”, objašnjava dr Neda Mirković-Marić, arheolog konzervator savetnik iz Međopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica, i dodaje:

“U antičkim grobovima orijentisanim u pravcu sever-jug pronađene su raznobojne perle, a u jednom od njih i lobanja konja, dok je običaj u srednjem veku bio da se ljudi sahranjuju u jednostavne grobne rake ili drvene sanduke, orijentacije istok-zapad, sa ličnim predmetima i nakitom”.

Tokom prošle godine, Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica angažovao je stručnjake Pokrajinskog zavoda da geomagnetnom metodom snime celu oblast severno od prečistača kako bi se utvrdio položaj same crkve, što je potvrdilo pređašnje pretpostavke arheologa.

“Na snimku je uočena crkva koju okružuju rovovi, ali i nekoliko struktura pravougaonog i kvadratnog oblika, za koje se pretpostavlja da predstavljaju osnove srednjevekovnih kuća. Osim toga, vide se i dva kružna rova u jugoistočnom delu, koja okružuju prostor na kojem se javlja opeka sa uzoranim ljudskim kostima. Ono što je karakteristično za lokalitete ovog perioda jeste upravo veliki broj rovova, koji su služili za odvodnjavanje”, pojašnjava dr Neda Mirković-Marić.

Sredstva za trenutne arheoške radove obezbedila je Opština Mali Iđoš u visini od 200.000 dinara, dok je Pokrajinski sekretarijat za kulturu projekat podržao sa pola miliona dinara. Osim toga, trenutno je u izradi elaborat za utvrđivanje lokaliteta Templomrom u nepokretno kulturno dobro.

Ove godine iskopavanja na lokalitetu imaju karakter zaštitnih istraživanja, kako radovi na prečistaču ne bi ugrozili Templomrom.

Tokom nekoliko narednih godina vršiće se sistematsko iskopavanje sa fokusom na ostatke nekropole, kao i sakralnog objekta, uz već dogovorenu saradnju sa Filozofskim fakultetom Univerziteta u Beogradu.

Nakon obrade nalaza sledi publikovanje, a zatim i prezentacija za javnost u vidu fizičke ili virtuelne izložbe za građane.

Kako rade krampovi i četkice na plus 40

U Feketiću se trenutno radi iskopavanje, koje će, kako se planira, biti završeno početkom avgusta. Nakon toga sledi pranje i stručna obrada iskopanih nalaza.

Na terenu je na temperturama vazduha preko 35 stepeni svakodnevno ekipa diplomiranih arheologa i studenta arheologije, koji uz pomoć radne snage pažljivo beleže uočeno, objašnjavajući nam da je „arheologija i gomila administracije”.

Ustaljeno, na putu do onog za čim se traga, najpre rade krampovi, ašovi i lopate, a potom mistrije, četkice, nežni drveni alati, kaže za Magločistač arheološkinja Jovana Tripković iz Beograda, koju smo pitali kako se odvijaju radovi na ovom terenu i na visokim dnevnim temperaturama vazduha.

“Gledamo da počnemo što ranije ujutru, čim svane, dok još nema jakog sunca. Najviše se borimo sa ovim površinskim slojevima, ali to uvek ide uz nadzor da nešto ne bismo oštetili. Malo je nezgodno kad postoje nasipi, kao što je to u ovom sučaju, pa je potrebno malo više vremena da se prevaziđu ovi savremeni slojevi. Međutim, na osnovu prethodnih iskopavanja otprilike znamo na kojoj dubini da očekujemo grobove, pa na osnovu toga primenjujemo i alat i znamo šta i gde da očekujemo”, objašnjava Jovana.

Na vrućene se ne žale i, kako kaže, sunce im remeti samo obaveznu izradu fotografija, ali i za to imaju uigrano rešenje. Tako dok jedan fotografiše, drugo dvoje drže raširenu ceradu kako bi eliminisali senke i sunčeve zrake. Za ostalo su od pomoći krema za sunčanje, voda i hlad pod obližnjim drvetom.

Nalazište kao potencijalna lokalna kulturološko- turistička atrakcija

“Brojna su arheološka nalazišta na severu Bačke, međutim, nažalost, za samo mali broj njih je urađena konzervacija i prezentacija, i malo je onih koji mogu da se vide, iako upravo ova vrsta prezentacija ima veliki potencijal za lokalnu zajednicu u kulturološkom i turističkom smislu. Proglašenje još jednog arheološkog punkta koji može da se uvrsti u turističku ponudu kraja nema samo lokalni, već i regionalni i evropski značaj, kako za struku, tako i za širu javnost”, ocenjuje arheološkinja dr Neda Mirković-Marić.

A kako lokalna zajednica vidi turističko-kulturološki aspekt ove potencijalne atrakcije, pitali smo predsednika Odbora za kulturu, Ištvana Šarkezija.

“Naravno da sve može da postane turistički atraktivno. Međutim, to nam nije primarni cilj. Ovo je prilika da za početak zaštitimo samu crkvu, i da na taj način omogućimo da neko može da je pogleda za 50 godina, kao turističku i lokalno kulturološku atrakciju”, ocenjuje Šarkezi, i dodaje:

“Na ovoj teritoriji su živeli i pravoslavci, i katolici, i reformatori. Ovo je tako zajednička teritorija i zajeničko nasledstvo, te nam je cilj da i u budućnosti zajedno delimo uspehe ovog projekta, kada jednog dana bude završen”.

Kako Šarkezi najavljuje, plan je da u buduće veći akcenat bude stavljen na promiciju lokalne istorije:

“Naselje Feketić ima više desetina knjiga o lokalnoj istoriji, te je ova tema interesantna i samim meštanima. Planiramo da napravimo i kratak film o ovom nalazištu, zapise u digitanoj formi, te da ovaj momenat uvrstimo u nastavu osnovnoškolaca“.

A kako je nalazište delom na javnoj površini, a delom na privatnoj, postavlja se pitanje hoće li vlasnik atara na kojem je sada zasejan suncokret, a pod kojim se nalaze ostaci crkve, biti voljan da ovu površinu ustupi za potrebe osnivanja arheološkog punkta.

“Vlasnici privatne parcele su još 70-tih godina bili voljni za saradnju, isto je i sada. Tako da ćemo od njih kao fondacija, udruženje ili opština direktno otkupiti površinu pod kojom se nalazi crkva, i time rešiti vlasničko pitanje”, najavljuje Šarkezi.

Paralelno, novim mapiranjima arheoloških lokaliteta u okviru projekta „Arheološka mapa severne Bačke“ izvedenim u toku 2020. godine, na teritoriji opštine Mali Iđoš detektovan je veliki broj drugih arheološki bitnih tačaka.

Pored onih koji pripadaju periodima praistorije i antike, uočava se i značajan broj nalazišta koja potiču iz srednjeg veka i svedoče upravo o intenzitetu života u ovom periodu, posebno na obalama reke Krivaje.