Danas se obeležava Međunarodni dan maternjeg jezika: Višejezičnost u Vojvodini ugrožavaju ekonomske migracije

U svetu se danas obeležava Međunarodni dan maternjeg jezika koji je 1999. ustanovila Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (Unesko) u znak sećanja na studente koji su 21. februara 1952. godine bili ubijeni u Daki u Istočnom Pakistanu, današnjem Bangladešu, jer su protestovali zbog činjenice da njihov maternji jezik nije proglašen zvaničnim.

Na zvaničnom sajtu Uneska navodi se da su svi jezici, kao nosioci kulturnog identiteta i osnovna sredstva za komunikaciju, od presudnog značaja za ljudski napredak. Ipak, zbog procesa globalizacije, oni su sve više ugroženi i često se gube iz upotrebe.

U izveštaju izdatom povodom obeležavanja Međunarodnog dana maternjeg jezika, Unesko procenjuje da na svake dve nedelje nestane bar jedan jezik, a zajedno sa njim i čitavo jedno kulturno nasleđe.

Samo nekoliko stotina jezika našlo je svoje mesto u obrazovnim sistemima, te je nužno da se maternji jezici slave i da se zajedno sa njima promoviše kulturna raznolikost, poručuju iz Uneska. 

U cilju promocije i očuvanja jezika kao nosioca kulturnog identita naroda u eri digitalizacije, tema ovogodišnjeg Međunarodnog dana maternjeg jezika je „Upotreba tehnologije u svrhu multijezičnosti”.

Kada je reč o očuvanju višejezičnosti na teritoriji naše zemlje, Republika Srbija je 2006. postala jedna od 25 država koje su pristupile Evropskoj povelji o regionalnim ili manjinskim jezicima Saveta Evrope.

Poveljom se osuđuje svaki vid diskriminacije na osnovu jezika, odnosno ona garantuje zaštitu prava nacionalnih manjina da neguju svoju kulturu i koriste svoj jezik.

Imajući u vidu osnovne tačke ovog pravnog akta, postavlja se pitanje kakvo je stanje u Srbiji po pitanju zaštite jezičkih prava 16 godina nakon potpisivanja Povelje, sa posebnim naglaskom na  višenacionalnu Vojvodinu.

Neophodno je razvijati interkulturalne kompetencije učenika

Po rečima prof. dr Jelene Redli, vanredne profesorke na Odseku za srpski jezik i lingvistiku pri Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, višejezičnost u Vojvodini – s aspekta lingvistike – nije ugrožena, jer u jezičkim kontaktima manjinskih jezika sa dominantnim srpskim ne dolazi do zamene jezika, i po njenom mišljenju do toga neće ni doći. 

„Višejezičnost je prisutna, posebno u heterogenim sredinama. U Vojvodini je omogućeno školovanje na mađarskom, rumunskom, rusinskom, slovačkom i hrvatskom jeziku, a deca kojima je srpski jezik maternji mogu fakultativno učiti neki od ovih jezika. Ipak, smatram da bi svest o učenju ‘drugih’ jezika trebalo dodatno podstaći razvijanjem interkulturalne kompetencije učenika koja podrazumeva podizanje svesti o ponašanjima, običajima, vrednostima i, uopšte, kulturi ciljne jezičke zajednice, njenog mesta među drugim kulturama i njihovim sličnostima i razlikama“, navodi ona.

Ustavom Republike Srbije i Statutom AP Vojvodine utvrđuje se da su u službenoj upotrebi pored srpskog jezika i ćiriličnog pisma i drugi jezici i pisma, što se podudara sa pravom svih građana da budu jednaki pred zakonom, bez obzira na nacionalnu pripadnost ili bilo koje drugo obeležje.

Po Zakonu o službenoj upotrebi jezika i pisma, u jedinicama lokalne samouprave u kojima su nastanjene nacionalne manjine, njihov jezik i pismo biće u službenoj upotrebi ukoliko je, prema rezultatima poslednjeg popisa, u ukupnom broju stanovnika opštine njihov procenat veći od 15 odsto.

Prema podacima Pokrajinskog sekretarijata za obrazovanje, propise, upravu i nacionalne manjine – nacionalne zajednice iz 2021. godine, u 45 opština u Srbiji je u službenoj upotrebi bilo ukupno 11 jezika: pored srpskog, preovlađuju mađarski, hrvatski, slovački, rumunski i rusinski jezik, dok su u po jednoj opštini na teritoriji Vojvodine u upotrebi i češki (Bela Crkva), bugarski (Ivanovo), bunjevački (Subotica) i crnogorski (Mali Iđoš). 

U Statističkom kalendaru Republike Srbije za 2021. godinu, navodi se da je u školskoj 2018/19, kao poslednjoj navedenoj izveštajnoj godini, nastavu na jezicima narodnosti pohađalo je ukupno 37.955 učenika u osnovnim i srednjim školama, među kojima su najbrojniji bili oni na mađarskom – 16.291, dok su drugi po brojnosti bili učenici koji su nastavu pohađali na slovačkom jezku.

Iako je Statistički kalendar u analizu udela jezika narodnosti uvrstio samo osnovne i srednje škole, obrazovanje i usavršavanje na jezicima narodnosti omogućeno je i na visokoškolskim ustanovama, a kao najreprezentativniji kada je u pitanju Vojvodina svakako Filozofski fakultet u Novom Sadu.

Po rečima prof. dr Jelene Redli, na ovom fakultetu postoje odseci na kojima se studiraju svi jezici koji u Vojvodini imaju status službenih. Pored Odseka za srpski jezik i lingvistiku, ona navodi odseke za hungarologiju, slovakistiku, rumunistiku i rusinistiku.

„Specifičnost našeg fakulteta jeste u tome što na Odseku za srpski jezik i lingvistiku postoji i studijska grupa ‘Srpska filologija u kontaktu sa mađarskom/slovačkom filologijom’, koja će od sledeće školske godine nositi naziv ‘Srpski kao nematernji i strani jezik i književnost’. Ovaj studijski program jedinstven je u Srbiji, pa i u regionu, jer obrazuje nastavni kadar specifičnog profila – nastavnika srpskog kao nematernjeg i stranog jezika. Centralni zadatak ove studijske grupe jeste da se stvore kompetentni nastavnici koji će negovati i razvijati bogatstvo u raznolikosti Vojvodine, njenoj multikulturalnosti i multijezičnosti”, kaže prof. dr. Redli.

Jezici nacionalnih manjina zastupljeni su, dodaje, i na nekim drugim fakultetima pored Filozofskog, na kojima studenti mogu da studiraju na svom maternjem jeziku. 

„Koliko se u praksi pažnje posvećuje katedrama manjinskih jezika, to morate pitati njih. Ono što ja mogu da kažem jeste da Filozofski fakultet kontinuirano neguje tradiciju postojanja i rada takvih odseka. Na manjinskim jezicima, takođe, izdaje se i štampa, razne publikacije, zbornici, elektronski mediji imaju programe na jezicima nacionalnih manjina. Ako je višejezičnost Vojvodine ugrožena, to je prvenstveno posledica ekonomskih migracija”, zaključuje ona.

Mladi manje zainteresovani za studije maternjeg jezika

Na osnovu podataka preuzetih sa sajta Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, na Odseku za srpski jezik i lingvistiku je po zakonu o visokom obrazovanju do sada diplomiralo 898 studenata na osnovnim studijama, dok je po bolonjskom sistemu 403 studenta završilo osnovne, a 351 student masterske studije.

Jedna od njih je i Ljiljana Malešev, danas diplomirani filolog i master profesor srpskog jezika i književnosti. Za ove studije se, kaže, svojevremeno opredelila jer su je kompleksnost srpskog jezika i raznolikost književnosti oduvek fascinirali.

„Na studijama sam imala prilike da izučavam različite grane filologije, detaljno se upoznam sa istorijom srpskog jezika, ali i  detaljno analiziram njegovu normu. S druge strane, kroz kurseve srednjovekovne, narodne, srpske i svetske književnosti, podrobnije sam se upoznala sa kulturom i tradicijom kako našeg naroda, tako i onom svetskom”, kaže Malešev, dodajući da su studije srbistike za nju predstavljale jedinstvenu prilika da svoj jezik, uz izuzetne stručnjake, sagleda iz malo drugačijeg ugla.

Njena glavna poruka je da – pre nego što počnemo da negujemo jezik i kulturu drugih naroda – najpre moramo to gradivo utvrditi sa našim, kao i da imamo tu sreću da smo i kulturno i jezički izuzetno bogati.

Pa ipak, mladi se sve ređe opredeljuju za izučavanje svog maternjeg jezika. Tako je, ilustracije radi, u akademskoj 2018/19. godini, za studije na katedri Srpska filologija: Srpski jezik i književnost konkurisalo je ukupno 38 prijavljenih, a na katedri za Srpsku filologiju u kontaktu sa slovačkom/mađarskom filologijom svega dve osobe. Za mađarski jezik se opredelilo njih 12, a na katedrama za slovački, rusinski i rumunski jezik prijavljenih je bilo manje od pet. 

Po rečima prof. dr Redli, činjenica je da poslednjih godina manje mladih upisuje studije maternjih jezika i to zbog opšteg pada interesovanja za humanističke nauke, degradacije nastavničke profesije, i trenda popularnosti onih zanimanja koja donose veću materijalnu dobit. 

„Smanjenju studenata maternjih jezika doprinosi i krut odnos prema nastavi jezika i književnosti, koja, osim što pati od preobimnog gradiva, nedovoljno pažnje poklanja funkcionalnom pristupu u obradi nastavnih sadržaja. Ovo je i jedan od razloga zašto mladi sve manje neguju svoj maternji jezik i zašto se sve češće govori o njihovoj funkcionalnoj nepismenosti. Ovde moram naglasiti da moramo praviti razliku između nepismenosti i funkcionalne nepismenosti. Ne bih se složila s tim da je veći nivo nepismenosti danas nego što je to bilo pre, na primer, četrdeset godina, samo je nepismenost vidljivija zbog postojanja interneta, društvenih mreža, elektronske komunikacije. S druge strane, nivo funkcionalne pismenosti jeste niži, jer je vidan nedostatak znanja o upotrebi jezika, odnosno manja je sposobnost primene usvojenih znanja u svakodnevnom životu. Potrebno je, takođe, da nastava u školama, ali i na fakultetima, ide u korak s vremenom, da se promene njena struktura i sadržaji. Naravno, neupitna je neophodnost izučavanja gramatičke norme i kanonskih dela nacionalnih književnosti, ali danas su mladi pragmatični i ponajpre ih zanima koja im praktična znanja i veštine studije nude”, navodi ona.

Maternji jezici u eri globalizacije i digitalizacije sve ugroženiji

U savremenom društvu, koje obeležava globalizacija i komunikacija koja se seli u digitalnu sferu, jezik sve više gubi svoju standardizovanu formu i postaje otuđen, ne retko mogu da se čuju upozorenja stručnjaka.

Ipak, kako navodi prof. dr Redli,  njegovu budućnost nije nužno posmatrati isključivo sa negativne tačke gledišta.

„Često čujemo kako je srpski jezik sve ugroženiji, ali daleko od toga da dospe na Uneskovu listu. Svakako se maternji jezik čuva putem negovanja maternjeg pisma i pronalaženja mehanizama koji će smanjiti upotrebu anglicizama tamo gde oni nisu potrebni da bi se prenela poruka ili značenje. Ipak, nećemo mi prestati da govorimo svojim jezikom ako koristimo reči stranog porekla, gramatički i fonološki prilagođene našem jeziku, posebno onda kada se one unose u jezik kako bi zadovoljile komunikacijske potrebe govornika. Osim toga, kad je reč o obrazovanju, maternji jezik se mora negovati na svim predmetima, ne samo na časovima srpskog jezika i književnosti, ali i tokom obrazovanja budućih nastavnika maternji jezik treba da bude obavezan predmet bez obzira na to što će neko biti nastavnik, na primer, fizike. I ne samo budućih nastavnika, nego i svih akademskih građana jer i njihov jezički izraz treba da bude uzor novim generacijama”, zaključila je ona.

Tekst “Danas se obeležava Međunarodni dan maternjeg jezika: Višejezičnost u Vojvodini ugrožavaju ekonomske migracije” je nastao u sklopu projekta Local Media and Young Journalists Fight against COVID-19 Disinformation, koji su podržali The Balkan Trust for Democracy: A Project of the German Marshall Fund i USAID, a sprovodi Nezavisno društvo novinara Vojvodine.