Dvorci Bačke Topole – zidine obrasle bršljenom koje u današnjici ne pronalaze svoju namenu

Prema različitim pisanim i usmenim izvorima, kašteli sa područja Vojvodine zidani su u dva talasa i mogu se – prema nameni i vremenu u kojem su nastali – podeliti u dve kategorije: na odbrambene, koji su nastajali s kraja XVIII i početka XIX veka, i na one koji su predstavljali simbol moći i bogatsva, a koji su građeni od polovine XIX do početka XX veka.

Na prostoru Vojvodine, koji je nakon prolaska Turaka u demografskom smislu bio opisivan kao “mađarska pustinja”, dvorce su u prvom mahu zidali zaslužni austrijski oficiri koji su stekli plemićke titule i dobili posede u ovim krajevima. Pored mesta njihovog boravka, te raskošne građevine su predstavljale i drugu liniju eventualne odbrane Beča od Turaka.

Posle 1849. godine, uspostavljanjem građanskog društva na ovim prostorima, građeni su bili i kašteli u drugom talasu i sa drugom namenom. Ti dvorci su, naime, nastajali kao reprezentativna raskošna zdanja veleposednika, i predstavljali su simbol bogatstva i mesto njihovog povremenog ili stalnog boravka.

Iz obe grupe zamkova, na teritoriji cele Vojvodine, preostalo je svega oko 70 ovakvih objekata, a veliki broj njih je decenijama unazad prepušten zubu vremena zbog nepronalaženja nove uloge u današnjici.

Za osam decenija, u Bačkoj Topoli nestalo više od 40 dvoraca

Godine 1945, na teritoriji Bačke Topole bilo je evidentirano oko 50 kaštela budući da je, prema pojedinim lokalnim svedočenjima, u svakom šumarku među oranicama nekada postojao neki dvorac.

Današnjicu ih je, međutim, dočekalo desetak, a prema zvaničnoj evidenciji Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica – svega sedam, od kojih su tri u dobrom stanju.

Na evidenciji Zavoda nalaze se Engelmanov zamak u Gunarošu, dvorac Falčone na Panoniji, zatim Terlei na Zobnatici, Fernbahov zamak u naselju Krivaja i istoimeni kaštel u Gornjoj Rogatiici, potom dvorac Zako u Bajši, i zamak Krai u Bačkoj Topoli.

Pored ovih, postoji još nekoliko objekata koje lokalno stanovništvo naziva kaštelima

Njihova namena danas, širom Vojvodine je različita, pa su tako neki od njih pretvoreni u ugostiteljsko-turističke objekate, drugi u gradske muzeje, narodne biblioteke, banjska lečilišta, školske objekate, ili u administrativne centre poljoprivrednih društava.

Većina ih je, međutim, opustošena i u oronuom stanju, jer njihovi novi vlasnici nisu uvideli značaj i računicu za ulaganje u ovakve građevine, te su i za javnost njihova vrata zatvorena.

Među bačkotopolskim dvorcima koji su peživeli prethodnih vek i po, većina je nakon nacionalizacije pripala ovdašnjim poljoprivredno-turističkim kombinatima.

Tako je Engelmanov zamak danas privatna svojina Poljoprivrednog preduzeća “Pobeda” AD, dvorac Falčone pripada Poljoprivredno-turističkom kombinatu “Panonija” AD, dok je Terlei privatna svojina u vlasništvu “Zobnatice” AD.

Fernbahov zamak u naselju Krivaja privatna je svojina firme “KRI-TU” d.o.o.,  registorvane za iznajmljivanje nekretnina i upravljanje njima, dok je Fernbahov kaštel u Gornjoj Rogatiici privatna svojina firme “Andrea 2” DOO registrovane za prodaju pilića, ćurića i jagnjadi.

Dvorac Zako u Bajši je javna svojina u vlasništvu Opštine Bačka Topola, a zamak Krai u Bačkoj Topoli je takođe javna svojina, ali u vlasništvu Republike Srbije, dok je Muzej opštine Bačka Topola imalac prava nad ovim objektom.

Pod zaštitom samo dvorci Zako i Pala Kraia

Prema podacima Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica, jedini primerci dvoraca koji su pod zaštitom su Zako u Bajši, koji je evidentiran kao spomenik kulture od velikog značaja, i kaštel Pala Kraia sa statusom spomenika kulture.

“To znači da su ta nepokretna kulturna dobra od određenog značaja za Republiku Srbiju, da se ne mogu rušiti i da se za bilo kakve intervencije na njima mora tražiti odobrenje, odnosno mere zaštite od nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture”, objašnjava istoričarka umetnosti Neda Džamić iz subotičkog Zavoda, i precizira:

“U skladu sa tim, ukoliko bi se neko odlučio da kupi neki od kaštela koji je pod zaštitom, ne bi mogao da ga ruši ili dograđuje, dok bi za obnavljanje morao da ima odobrenje nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Ukoliko kaštel nije zaštićen ili pod prethodnom zaštitom, ni zavodi nisu nadležni”.

Istovremeno, kako navode u Međuopštinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture Subotica, obaveza vlasnika zaštićenog kaštela je da taj objekat održava tako da on ne izgubi spomenička svojstva, odnosno da se ophodi prema njemu kao dobar domaćin.

“Država može pomoći jedino u situaciji ukoliko je objekat u javnoj svojini, ili makar u javnoj funkciji, a ne u privatnoj. Ukoliko je kaštel u javnoj svojini ili u funkciji države, pokrajina ili lokalna samouprava mogu da izdvoje sredstva za njegovu obnovu ili održavanje”, objašnjava Neda Džamić.

Upravo je takva situacija sa kaštelom Pala Kraia, izgrađenim 1806. godine, koji zbog svojih istorijsko-kulturnih i arhitektonsko-stilskih vrednosti predstavlja jedan od glavnih pomena na porodicu Krai, koja je značajno doprinela kulturnom i ekonomskom razvoju Bačke Topole. Ova građevina je bila resataurirana 2002. godine.

Dvorac Zako je takođe pod zaštitom, a sagradili su ga članovi istoimene plemićke porodice, koja je naselje Bajša dobila darovnicom 1751. godine od austrijske carice Marije Terezije za vojna zalaganja. Dvorac se nalazi u neposrednoj blizini crkve, a postoje i indicije da je nekada postojala staza koja je neposredno spajala ta dva objekta.

Ovaj dvorac je izgoreo 2000. godine, te je danas u veoma lošem stanju i zatvoren je za posetioce, a najupečatljiviji utisak odaje ogroman hrast u njegovom dvorištu. U upotrebi je samo jedan deo ovog objekta koji služi kao prostor za seosku biblioteku i kancelarije pojedinih mesnih nevladiih organizacija.

Za posetioce su otvorena samo vrata zamkova Falčone, Terlei i Krai

Pored toga što je pod zaštitom kao spomenik kulture i u vlasništvu države, dvorac Pala Kraja jedan je od tri još “živa” kaštela na teritoriji Bačke Topole, zajedno sa dvorcem Falčone na Panoniji i Terleijevim kaštelom na Zobnatici, te se navodi i kao dobar primer očuvanja graditeljskog nasleđa.

Kao jedini potencijalno autentičan predmet koji je pripadao porodici Krai, a koji se i danas nalazi u ovom kaštelu, pominje se, međutim, samo luster na samom ulazu u muzej.

“Dobar primer je upravo kaštel grofa Pala Kraia u kome je danas smešten muzej, zatim kaštel grofa Maldeghema u Novom Kneževcu, koji je takođe spomenik kulture u kome se od 1968. godine nalazi biblioteka ‘Branislav Nušić’ a koja ujedno služi i za kulturne manifestacije kao što su koncerti, izložbe, književne večeri”, ocenjuje Neda Džamić.

Letnjikovac na Panoniji drugi je primer objekta ove vrste koji, međutim, nije pod zaštitom Zavoda, ali su njegova vrata otvorena za posetioce. Podigao ga je 1846. godine Arpad Falčone, da bi on danas, u vlasništvu Poljoprivredno-turističkog kombinata “Panonija” AD, činio deo kompleksa Hotela “Biser”.

Danas ova zgrada služi kao muzej sa očuvanim autentičnim predmetima iz nekadašnjeg dvorca, među kojima se mogu videti komadi nameštaja, knjige i fotografije iz grofovskog vremena, te je iz tog aspekta ovaj zamak i “najbogatiji”.

Rukovodstvo Hotela “Biser” naglašava da kaštel održavaju i sređuju sami, u skladu sa mogućnostima. Kako preciziraju, unutrašnjost sigurno nije rađena posle 1995. godine, dok je samo za spoljašnje farbanje pre nekolio dana izdvojeno oko 80 hiljada dinara.

“Problem propadanja svih kaštela je neminovan jer niko nema pomoći od države za tu svrhu, tako da onaj ko može da ga održava – može, a onaj ko ne može – pusti da ide kako ide. Naš kaštel je dostupan za pogledati u svako doba i ne stidimo se da ga pokažemo. Još se borimo da ga održavamo i svi su oduševljeni kada dodju da ga obiđu”, navode iz Hotela “Biser”.

Treći dvorac na teritoriji bačkotopolske opštine koji se još održava i kojem je nađena namena u današnjici jeste Terleijev, koji je 1882. na Zobnatici sagradio Đula Terlei koji se bavio uzgojem konja i poljoprivredom, a koji je bio brat poznatog proizvođača šampanjca.

Taj dvorac je rekonstruisan 2012. godine i danas predstavlja Hotel “Kaštel”, kao deo turističkog  kompleksa AD “Zobnatice”. Međutim, prema podacima Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica, izgled dvorca Terlei je danas značajno izmenjen u odnosu na vreme kada je sagrađen.

Ipak, sa njegove zadnje strane, na pedesetak metara od dvorca na obali Bačkotopolskog jezera, i dalje se nalazi nekada tajni izlaz iz kaštela.

O kašelu jednog od Fernbaha, koje je svoje imanje izgradio na rubu Gornje Rogatice, nema dostupnih podataka, ali na osnovu usmenih svedočenja tamošnjeg življa, pripada novijim kaštelima i bio je jedan od najsavremenijih zamaka. Danas je ruiniran.

Dvorac u naselju Krivaja izgradio je krajem XIX veka veleposednik Balint Fernbah, kojem je ovo zdanje služilo za stanovanje. Ovaj kaštel je jedno vreme preduzeću “Krivaja” d.o.o. služio kao administrativni centar, da bi nakon toga u njemu bila smeštena arhiva, a nezvanično saznajemo da je objekat oglašen za prodaju.

Engelmanov dvorac u naselju Gunaroš, na obali jezera Svetićevo, kao jedan od možda i najupečatljivijih građevina ove vrste, izgrađen je početkom XX veka i spoljašnji izgled mu je i dalje autentučan. Međutim, iznutra je i ovaj zamak opustošen. Sa njega su poskidani i prozori i vrata, i danas ne služi ničemu.