Birački spiskovi kao predmet nepoverenja: U Severnobačkom okrugu više birača nego punoletnog stanovništva

Republička izborna komisija (RIK) je 3. decembra ove godine donela odluku da se za parlamentarne izbore koji će biti održani 17. decembra štampa 6.500.165 glasačkih listića, što je ujedno i proglašen ukupan broj birača u Republici Srbiji.

Istovremeno, prema  popisu stanovništva iz 2022. godine, u Republici Srbiji živi 6.647.003 stanovnika, od čega je 5.492.020 punoletnih građana i građanki – koji imaju pravo glasa, odnosno 1.154.983 onih koji imaju manje od 18 godina – bez biračkog prava.

U odnosu na zaključeni broj birača od 3. decembra 2023, razlika u broju punoletnih građana koji imaju pravo glasa je – 1.008.145. 

Teorijski, pretpostavka da je od popisa stanovništva do zaključenja biračkog spiska pravo glasa steklo tih više od milion građana i građanki jeste moguća, ali je malo verovatna jer bi to značilo da je zaključno sa 3. decembrom svega 146.838 onih koji na teritoriji čitave Srbije imaju manje od 18 godina.

Kada se ovi podaci analiziraju na nivou Severnobačkog upravnog okruga, statistika kaže da je razlika između podataka dobijenih popisom stanovništva o broju punoletnih lica (132.210) i broja birača upisanih u birački spisak (163.402) na dan 23.10.2023 – 31.192.

Dalje: Subotica prema popisu obavljenom 2022. godine ima ukupno 123.952 stanovnika (od tog broja, 102.154 punoletnih), dok je broj birača na dan 23.10.2023 – 125.889 (!).

Disproporcija je prisutna i u Bačkoj Topoli: ukupan broj stanovnika ove opštine je 26.228 prema popisu, od kojih je punoletnih 22.037. Istovremeno, prema zvaničnim podacima Ministarstva državne uprave i lokalne samouprave, na dan 23.10.2023, na biračkom spisku u Bačkoj Topoli je bilo 27.528 lica s pravom glasa, što je za gotovo pet i po hiljada više u odnosu na popisane građane s pravom glasa.

Sumnja u verodostojnost biračkih spiskova po pravilu se javlja uoči svakih izbora, kada se redovno poteže za naslovima o mrtvima kojima stižu pozivi za glasanje.

Uoči izbora koji treba da budu održani 17. decembra, javili su se, međutim, i navodi o pozivima za glasanje koji stižu nepostojećim stanarima u Novom Sadu, ili Arapima na adrese pojedinih zgrada u Beogradu.

U Subotici su na samo jedan od ulaza u ulici Braće Radića pod rednim brojem 11 stigli pozivi za glasanje na bar 15 imena, od kojih nijedno nije poznato stanarima koji u toj zgradi žive od njenog naseljavanja, kaže za Magločistač Zoran Miljački Matak:

“Stanarima koji su se u ovu zgradu kao novoizgrađenu uselili pre 50 godina, i koji tu žive bez prekida, nijedno od ovih imena nije poznato. Za ranije izbore nisam obraćao pažnju da li je bilo ovoga, sada jesam pošto je aktuelno. Subotica, dakle, po ovome ne zaostaje za drugim gradovima”.

Identičnu situaciju prijavio nam je i čitalac koji živi na Senćanskom putu pod rednim brojem 2, u zgradi, navodeći da su stigla dva poziva na ime lica koja tu nikada nisu živela.

Takođe, prema navodima jedne Bačkotopolčanke koja je želela da ostane anonimna, i na njenu adresu uredno stiže poziv za glasanje na ime nepoznate osobe:

“Nama za svako glasanje stigne poziv i za izvesnu Mariju. Komšije kažu da ta žena nikada nije živela na našoj adresi. Kad smo kupili kuću, išli smo i u MUP da proverimo, i nije prijavljena na ovu adresu”.

Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave: Brojevi se ne mogu porediti, građani da uredno prijavljuju izmene

Broj upisanih birača u birački spisak – kako za celu teritoriju, tako i za pojedinačne opštine i gradove – ne može se porediti sa brojem stanovnika iz popisa koji predstavlja faktički broj građana jer se radi o anketiranju građana koji su dostupni da daju podatke u trenutku popisa – kažu za Magločistač iz Ministarstva državne uprave i lokalne samuprave (MDULS).

S druge strane, dodaju, birački spisak se vodi kao elektronska baza podataka i ogledalo je drugih službenih evidencija iz kojih se preuzimaju lični podaci o biračima.

“Birački spisak se vodi kao elektronska baza podataka i ažurira se tako što se svaka promena u biračkom spisku zasniva na odgovarajućem rešenju o upisu, brisanju ili izmeni, dopuni ili ispravci neke činjenice birača u biračkom spisku”, kažu u Ministarstvu.

Deo biračkog spiska za područje jedinice lokalne samuprave ažurira, pak, opštinska, odnosno gradska uprava kao poveren posao, te je ona ta koja u trenutku upita može dati podatke o broju upisanih birača na teritoriji koju pokriva. 

Iz Ministarstva državene uprave i lokalne samouprave naglašavaju i da su na polju transparentnosti i stvaranja poverenja u podatke biračkog spiska u prethodnom periodu mnogo učinili:

“Omogućeno je da se na zvaničnoj internet stranici Ministarstva, u skladu sa propisima o zaštiti ličnih podataka, do zaključenja Jedinstvenog biračkog spiska, na svaka tri meseca objavljuje ažuriran broj birača razvrstan po jedinicama lokalnih samouprava, a nakon zaključenja biračkog spiska objavljuje imena i prezimena birača po biračkim mestima za svaku jedinicu lokalne samouprave”.

Vezano za problem “viška” glasačkih listića u poštanskim sandučićima, uloga građana je, kažu u ovom ministarstvu, vrlo značajna u smislu da nadležnim organima uredno prijavljuju promene podataka kao što su odjava prebivališta za lica van zemlje, dostavljanje dokaza nadležnim matičnim službama o preminulim srodnicima u inostranstvu radi upisa u matičnu knjgu umrlih.

Iz Ministarstva državne uprave i lokalne samouprave nisu dali odgovor na pitanje Magločistača ostavlja li razlika u brojkama prostora za zloupotrebe i manipulacije u izbornom procesu, kao ni na pitanje mogu li nesređeni birački spiskovi da utiču na izborne rezultate.

Opštinska uprava Bačka Topola: Za 11 meseci ove godne sa biračkog spiska izbrisano 799 lica

Odgovor na ova pitanja nismo dobili ni iz Opštinske uprave Bačka Topola, gde naglašavaju da se “ne mogu izjašnjavati u sugerisanom pravcu”, dodajući da je zakonodavac svakako predvideo sankcije za zloupotrebe.

“Naglašavamo da je Opštinska uprava organ Opštine koji profesionalno obavlja svoj posao u skladu sa nadležnostima utemeljenim odredbama Ustava, zakonima, podzakonskim aktima, Statutom opštine, te se Opštinska uprava ne može izjasniti u sugerisanom pravcu”, navodi se u odgovoru koji potpisuje načelnik Opštinske uprave Bačka Topola Peter Sedlar, i dodaje:

“Zakonodavac jeste predvideo i mogućnost zloupotrebe, ali ona podleže sankcionisanju, odnosno krivičnom gonjenju i kažnjavanju”.

Ističući da su podaci o biraču uslovljeni isključivo podacima iz drugih evidencija, u Opštinskoj upravi objašnjavaju da odjavljivanje “nepostojećeg” birača koji dobija poziv za glasanje na nečiju kućnu adresu polazi od MUP-a:

“Ministarstvo unutrašnjih poslova podatke iz službenih evidencija o prebivalištu i boravištu građana dostavlja Ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave, koje ih razvrstava po vrstama promena i dostavlja nadležnim opštinskim, odnosno gradskim upravama”.

Kako preciziraju, ažuriranje dela biračkog spiska za područje jedinice lokalne samouprave od strane opštinske uprave obuhvata vršenje promena u biračkom spisku po službenoj dužnosti ili na zahtev građana do zaključenja biračkog spiska.

Opštinska uprava je za prvih 11 meseci ove godine izvršila 799 brisanja u biračkom spisku koji se vodi za opštinu Bačka Topola, i to po osnovu gubitka poslovne sposobnosti 4, po osnovu duplog upisa 1, zbog odjave prebivališta njih 261. Brisanje po osnovu otpusta iz državljanstva je izvršeno za 5 građana, po osnovu smrti za 474 lica, i po službenoj dužnosti za njih 54.

“Bilo bi veoma neprofesionalno od strane Opštinske uprave upuštati se u bilo kakva nagađanja po pitanju uzroka razlike u broju popisanih stanovnika i broju birača, a uzgred Opštinska uprava nije ni nadležna za davanje tumačenja, mišljenja o zakonskim propisima, već sprovodi zakonska i podzakonska akta u skladu sa svojim nadležnostima”, odgovara načelnik Sedlar.

Nenadić: Najverovatnije je reč o ljudima koji već dugo žive u inostranstvu

Programski direktor nevladine organizacije “Transparentnost Srbija” Nemanja Nenadić kaže da razliku u broju birača i stanovnika najverovatnije u najvećem broju predstavljaju državljani Srbije koji žive u inostranstvu:

“Razlika između broja upisanih birača i broja stanovnika može da nastane iz raznih razloga, a najverovatnije je reč o ljudima koji faktički ne žive u Srbiji već dugo, već u inostranstvu, ali i dalje imaju biračko pravo, pa ostaju upisani u biračkom spisku jer su državljavni Srbije.”

On ne isključuje mogućnost zloupotrebe glasačkih listića koji na njihova imena stižu na kućne adrese u Srbiji, ali naglašava da bi to predstavljalo ozbiljna krivična dela.

“Da bi došlo do manipulacije, bilo bi potrebno da neko drugi ko nema biračko pravo glasa sa pravim ili lažiranim dokumentom neke osobe koja ne živi u Srbiji, i da niko u biračkom odboru ne primeti da nije reč o istoj osobi. Nije nemoguće zamisliti takav scenario, ali bi on podrazumevao izvršenje nekoliko ozbiljnih krivičnih dela i zahtevnu logistiku”, ističe Nenadić.  

Krivična odgovornost predviđena je za učinioce krivičnih dela protiv izbornog prava i kod zloupotrebe prava glasanja predviđa da “ko na izborima glasa umesto drugog lica pod njegovim imenom ili na istom glasanju glasa više od jedanput ili koristi više od jednog glasačkog listića, kazniće se novčanom kaznom ili zatvorom do jedne godine, a član biračkog odbora koji omogući drugome da izvrši to delo kazniće se novčanom kaznom ili zatvorom do dve godine”.

Biračko pravo može da se izgubi

Iz Inicijative mladih za ljudska prava (YIHR) za Magločistač ocenjuju da neslaganja u brojkama birača i stanovnika “izazivaju sumnju i dodatno uzrokuju da ljudi poveruju u teorije zavere i lažne informacije o tome kako se kroji biračka volja građana Srbije”.

Tako se, kako preciziraju, u poslednjih mesec dana mogla videti i lavina onih informacija koje po društvenim mrežama “dele ljudi bez dovoljno informisanosti i kompetentnosti da o tome sude”.

Inicijativa mladih za ljudska prava istraživala kako pasivizacija adresa stanovanja Albanaca u Preševskoj dolini kao diskriminatorna praksa može da se koristi za manipulaciju demografskom slikom, pa i biračkim spiskom, i tom prilikom su došli do nalaza da 72 posto ispitanika nije dobilo rešenje o pasivizaciji adresa, već je samo usmeno o tome obavešteno, kao i da je 80 posto njih izgubilo svoje biračko pravo.

U ovoj nevladinoj organizaciji su tako na osnovu istraživanja došli do zaključka da je MUP u ovom slučaju prekršio Zakon o prebivalištu i boravištu kroz nekozistentne i netransparentne podatke o pasivizaciji, uzimajući u obzir činjenicu da je najmanje 3.370 Albanaca u Preševskoj dolini izbrisano sa biračkog spiska u periodu od 2015. do 2022. godine. 

“Zloupotreba pasivizacije adresa je važna jer neosnovanim oduzimanjem prebivališta nekoj osobi, ona samim tim ne gubi samo biračko, nego i čitav niz drugih prava, jer ti građani tada više nemaju upotrebljivu ličnu kartu iako ona i dalje ima važeći rok, pa ne mogu da sklope nijednu vrstu ugovora, ne mogu da dobiju nijednu državnu uslugu”, navodi Marko Milosavljević iz YIHR Srbija.

Pasiviziranje adrese je označavanje u evidenciji nadležnog organa da građanin ne stanuje na adresi prijavljenog prebivališta ili boravišta. Prema Zakonu o prebivalištu i boravištu građana, na zahtev suda, organa državne uprave, drugog organa ili organizacije, kao i drugog pravnog ili fizičkog lica koje ima opravdan pravni interes, nadležni organ vrši proveru činjenice stalnog stanovanja ili privremenog boravka na adresi na kojoj je građanin prijavio prebivalište, odnosno boravište. Ako utvrdi da ne stanuje na toj adresi, nadležni organ donosi rešenje kojim pasivizira adresu prebivališta, odnosno boravišta. 

U cilju objavljivanja transparentnih podataka o aktivnom kretanju stanovništva ili biračkom spisku, smatra Milosavljević, potrebno je vršiti pristisak na MUP i Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave da objavljuju podatke – kao što je to urađeno u Beogradu.

“Videli smo da je MUP zbog navoda o sumnji u masovne prijave ljudi na neka prebivališta u Beogradu objavio aktivno kretanje stanovništva za Grad Beograd, što je jedan dobar primer prakse. Zato bi pre zaključivanja biračkog spiska trebalo da se objave podaci o pasivizaciji građana na celoj teritoriji Republike Srbije za poslednjih pet godina”, ističe Milosavljević.

Kako on obrazlaže, postoje zakonski osnovi da se čitav proces prikaže mnogo transparentnije. 

“Javni interes bi trebalo da bude i interes same republike, pa samim tim i građana, a on je da ti podaci budu transparenti. To jesu statistički podaci, ali kada se uporede, oni nam daju jasniju sliku o kretanju biračkog spiska i njegovom ažuriranju i povezanom procesu pasivizacije adresa”, smatra Milosavljević.

Prema podacima Policijske uprave Subotica, na teritoriji Severnobačkog upravnog okruga je od početka januara do kraja novembra ove godine izvršena pasivizacija adresa za 529 lica, i to u Subotici za njih 391, u Bačkoj Topoli za 73, i u Malom Iđošu za 65.

Prema mišljenju Marka Milosavljevića iz Inicijative mladih za ljudska prava, građani treba da dokumentuju i prijave svaki “fantomski glasački listić”, jer “što više bude takvih slučajeva, stvoriće se veći pritisak na MUP, koji bi u jednom trenutku trebalo adekvatno da postupa”.

“Taj trend u Srbiji očigledno postoji i mislim da bi jedino rešenje bilo da se ti podaci MUP-a i Ministarstva državne uprave i lokalne samouprave objave, ali s obzirom na prethodnu praksu – sumnjam da će se to desiti. Ipak, to ne treba da obeshrabri građane da ukoliko uoče da se na njihovu adresu neko prijavi, to dokumentuju bez obzira na neadekvatnu reakciju MUP-a”, zaključuje Marko Milosavljević iz Inicijative mladih za ljudska prava.

This publication was produced with the support of #SustainMedia Programme, co-funded by the European Union and the German Federal Ministry of Economic Coop-eration and Development. Its contents are the sole responsibility of Magločistač and do not necessarily reflect the views of the EU or the Federal Ministry of Economic Cooperation and Development.